Ke Au Hou, Volume III, Number 2, 17 January 1912 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO HAINAKOLO, Ka Ui o Waipio me ka Wai o Hiilawe [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO HAINAKOLO, Ka Ui o Waipio me ka Wai o Hiilawe

[Kahauia e Ka Ohu Haahko i na Knahiwi.]

MOKUNA I. ' Maunakea me Maikai Waipio "Ae. Na'u ia mau luhiehu i haawi mai nei ia oe e k'a wahine ui i ke alo o na pali. No kau poloai ia'u e auau pu kaua i ko kiowai kapu, ea; aole hiki ia'u ke ae aku i keia wa. Ua ike iho la no au ia oe, a e hoi nohoi au i ko'u wahi a ka wa pono tna nei mua iho, hui hou kaua. Aka, i hai aku nae au ia oe, e liele mai ana au e ike ia oe i keia wan&ao. I moe oe i nei po, hoolono ae o ke kani a ka leo o ka a'o, aole au ilaila; a i lohe oe i ke kani a ka hinihini kuamauna me ke kahuli leo lea i ka piii o ke ao; e hoemanao iho oe owau ka r hoi ia e alo ana i ka ehn kakahiāka." "A, aia i hea kou wahi?" i ninau aku ai o Hina i ke kanaka malihini. . Pane mai la ua kanaka nei: "Aia ko'u \vahi iluna o ka piko o ke kuahiwi o >. aunakui. A mailaila no au i iho mai nei a ike mai nei au ia oe iluna o ka welelau pali." 4< A ewai kou inoa?" i ninau aku ai o Hina i ua kanaka opio nei. "Ae; he ninau maikai kau e ka Ui o Hiilawe, a e hai aku aiu ia oe i ko'u inoa; o Kuaikauakama ko*u inoa, a ma ka hoopokole ana ae hoi, ua hiki no ia oe ke kahea mai ia'u o Ku. A ke ole nohoi.au e kuhihewa, o Hinaaiulunui paha kou inoa?" "Auwe no ka h«i!" i hooho ae ai o Hina me ka piha pahaohao loa o kona noonoo. "Pehea la i loaa ai ko'u inoa ia oe, oiai he malihini oe ia'u a pela nohoi au ia oe?" * "E kala wale ka loaa ana o kou inoa ia'u. Hanau ke kanaka, hanāu k# inoa. A ma ko makou aina he mea nalowale ole ka inoa o na'lii ia makou' A auhea oe, e Hinal Aole au e auau.i keia punawai, he punawai okoa no ka'u e auaupu ai me oe, ke hoea mai ka wa pono, nolaila o ke

aloha 110 kou, eia au ke hoi nei no ke anu o Maunak&a, a e hoomanao inau oe i ka leo o ka pololei kuamauna ame ke kahuli pupukanioe o ke aumoe." I kela wa i ae ai ka 'wawae o ke anuenue me ka hikiwawe loa, a naiowale aku la ke kanaka opio okā papahi lei lehua kamahao. A o Hina hoi keia, ua haawe koke iho la ke aloha wela iloko ona no ua kanaka opio ala. Me ka awiwi nui, haalele koke iho la'.ia ia loko o ke ki'owai a lele mai la a kau i kula. I,ka ike ana mai hoi o na kahu i kona' ku ana ae ma ka'e o ka puuawai, holo mai la laua a kakua mai la i ka pa-u wuio>nao o ka laua hanai. Ia wa nae ike mai la laua ike ano e o 'ua helehelena o ua aliiwahine opio nei; oiai he nananakea pu wale 110 apau o ke alii a laua e ike mai nei. Aole hoi oia wale no, aka, ua hoopahaohao loa ia ko iaua nooi/ōo i ka ike ana mai, he lei lehua ko ke alii e'kau aku ana maluna o kona poo, a he popo lehua hoi Jca kona lima akau e paa ana. ■ A ia wa olelo aku la kekahi kahu i ua aliiwahine ala: 'Ē ke aliil He mea kupanaha ka hoi keia. Aole hoi maua i hele aku nei i ke kui lei lehua nou, eia nae he papahi lei lehua nae hoi kou e lei tnai uei e ka maua hanai, a he popo lehua nohoi ia au e paa mai nei iko lima. E ninau wale aku nohoi maua ia oe e ke alii; nohea mai nei kou lei?" Aohe nae he pane aku o Hina i na kahu, ua uhi mai la no oia i kona aahu a hiki i ka paa pono ana, o kona huli ae la no ia a hoi aku la i kai. Ukali aku la nohoi na wahi kahu mahope. I ko lakou nei hoi ana a hiki i ka hale, ua hoi loa aku la ua aliiwahine opio ala a kona hale kapu. Wili iho la keia iaia iho a paa ika ahu

oU-holowai oia au me na kapa aala e ae oia wa, a hiamoe aku la. 0 ka papahi lei lehua nae ona, ua wehe ae la no ia a kau aku la ma ka paia, a o ka popo lehua hoi, waiho iho la ia ma ke poo mai o ka iiluna lau hinano a na kahu i hana ai nona. 0 ke kahuna hoi o ua kaikamahine nei, oiai oia maloko o kona wahi pupupu hale, ua ike mei la oia i ka hoi ana aku o ka hanai ame kona mau kahu i ka hale. Ke ike mai la no oia i na kahoaka ano e maluna o ke aliiwahihe opio, a komo iho la nohoi ka hoohuoi iloko ona no keia mau hiohiona ano kamehai ana e ike nei. A hoi ke aliiwahine a komo iloko o kona hale, a o na kahu nohoi a ko laua hale no ka hoomakaukau ana i mau mea ai na ka laua hanai, ia wa ke kahuna i haalele iho ai i kona hale a hele mai la a ka hale o na kahu ake aliiwahine, a ia olelo aku la oia i ua mau kahu nei o ke aliiwahine opio: "Auhea olua e na kahu o ke alii j i hele mai la au e hui kamailio pu no ka mea e pili ana i ka hanai a kakou. Heaha keia ano e o ke aliiwahine opio i nei la? Aole hoi pela na la muaaoukou e pii ana i uka i ka auau a hoi mai, i nei la wale nohoi nei mea kupanaha a'u e ike aku nei. Eia ka moa ulahiwa kakala opuu ke kani nei iluna o ke alii. A ke hoike mai nei ka lehua ula a ka' hanai a olua i lei mai nei ia mea me ka pololei.' Ia wa hoomaka mai la ua mau kahu nei o ke aliiwahine e hoike mai i na mea apau alaua i ike ai, oiai ke aliiwahine e auau ana iloko o kona kio'wai kapu; oia hoi ko laua ike ana i kekahi anuenue kamahao o ka halii ana mailuna mai o ka pali • hoea i kahi a ke alii e auau ana. °Eia hoi, aia i ka hoi ana mai o ke aliiwahine a ku ma kapa o ke ki'owai," wahi a kekahi kahu i pane mai ai; "ike aku la maua me ke pa» haohao loa o ko maua noonoo i ka lei lehua e kau ana maluna o ke poo o ua aliiwahine nei, a e paa ana hoi ia ma kona lima i kekahi popo lehua. "Ia maua i holo aku ai a kakua ae la i kona mau wahi kapa a paa, a hoouhi nohoi i kona ahu manu maluna o kona kino, ike aku la maua i ke ano e o kona mau helehelena. Ua hoomaoe aku laka maua ninau ana iaia no kahi i loaa ai o konalei pua lehua; eia nae aole i pane mai ua haHai nei i keia "noomaoe ana'ku a maua. "Aka, o ke ano bae o ka wahine ma ka maua

hoomaopopo aku, ua like no ia na© ko ka wahine opio i pa na maka a i ole, o ka ili paha i nei mea he kane: Aia makou i hoi mai nei, aole loa oia i pane wahi leo iki ia maua a hiki wale iho la no i kauhale nei.'' I ka lohe ana o ke kahuna i neia mau olelo a na wahi kahu o Hina, ua kulou iho la kona poo ilalo me ka pane leo ole, a liuliu ea la oia ilu» na a kani iho la kana u-hu, alaila, pane ae la oia i ua mau kahu wahine nei o ke alii: "Ae; ke ike ala olua i ke anuenue e moe ana mailuna mai o ka pali a hawele ilalo o na opi o ka punawai kapu o ka hanai a kakou, nolaila, he wawae īa no ke akua. oke alamuku ia_ a Kan®« 0 ka inoa oia anuenue ma kuu papa hulihonua aiwaiwa, he kulei-ula. A nolaila, he kupua nui ka mea nona kela alamuku a olua i ike ai. oke anuenue ka olua i ike, aole olua i ike i kekahi mea kino kanaka. He mea oiaio ia, no ka mea, he akua ka mea nona ke kapuai e hehi mai ana iluna o ka laau. Ua maopopo ae laka mea ano nui nana i hoanoe i ka hanai alii a kakou, a na'u hoi ia enana aku ina mea aku i koe. E hoi ae hoi au e kukulu i ka'u papa huli honua a huli lani no keia alii » nui mai ka po mai." I kela wa, haalele iho la ua kahuna nei i na kahu o ke aliiwahine opio a hoi aku la i kona wahi pupupu hale no ka lawelawe ana aku i kana apana hana, oia hoi ka nana ana ma'na meheu pohihihi o ke kanaka opio ui a kaua e kuu makamaka heluhelu i ike ae nei. Ao na wahi kahu hoi o ua aliiwahine opio ala, ua hoomakaukau aku la laua i na mea e pono ai ka papaaina a ka laua 1 aai, me ka nune ana nohoi oko laua mau noonoe ; o ka mea pahaohao a laua i ikemaka ai ma ia la. Ma keia wahi e ka makamaka heluhelu, e hookilu kaua i ke kamailio ana no Hina ka Ui mili-hai-pua o ka wai lele maopu o Hiilawe, e kulipolipo la i ka wiii-wai a Niolopua, a pela hoi kona mau wahi kahu e hooliuliu ana i na lawalu ono nana, a i ke kahuna lioi e kiei ha-lo ana, a e ui ana i kana papa Uuli honua a kilo lani, no ka imiimihia ana aku i kahi ona e ike aku ai i ke kanaka opio ui o ka papahi lei lehua kupaianaha, a e huli ae ka kaua kamailio ana i keia wa no ke kuahiwi kaulana o Maunakea.

He mau la pokole wale no mamua aku o ka la a kaUa e ka makamaka i ike ai ia Hina e auau ana ma kona kiowai kapu, elike ma ia i hoike iiiua ia ae nei, aia hoi, ua ikeia kekehi mea kupanaha loa maluna o ka piko o Maunakea, oia hoi ke ku mau ana o kekahi onohi ula i like ke okooko ula weo o kona nuiu ano apau me he ahi * ala. Ua lilo ka ula we«weo o keia onohi ame-ke aiai o ka hau iluna o Maunakea, i mau hooluu aai nani imua o na maka o ka poe e nana aku ana i ka piko kaulana o ua kuahiwi pookela loa nei o Hawaii mokupuni. Aole hoi o ka hau,,he kahiko mau ia no ia kuahiwi, aka, o kela punohu ula weo e halii ana maluna ona, oia ka inea nana i hoopahaohao ae i na kini o Waimea "i ka ihe a ka naakani," aine ko na wahi apau, mai na huli mai o Kau, Puna, Hilo, Hamakua, a pela nohoi o kai o Kaelehuluhulu ma, Puako, Kawaihae ame kekahi mauwahi e ae, e hiki ana ke ike i ka oiwi ku kilakila o ka piko waiolu o Maunakea. Ina holo na waa lawaia i kai o ka moana, a huli ae na maka o na kanaka iluna o Maunakea i ke ao, e ike ana no lakou me ka piha pahaohao o ko lakou mau noonoo no keia hiona a ke kupaianaha nui wale e oni haaheo nei i ka piko o ka mauna. Aka, iloko oia mau la ana mea apau e ike nei i keia ouli kupaianaha, aole honkahi o lakou i lele ae ka oili, a i ole ia, o ka hauli noonoo ana paha, he onohi ku keia no kekahi o na kaeaea kupaianaha mai kekahi kaiaulu mamao mai. 0 keia onohi ula weweo e ikeia nei i nei mau la, oia no ka hoailona hoike no kahi i noho ai o ke kanaka opio e lilo aku ana i luaui makuakane no ka mea nona keia moolelo. Elike me ka mea i hoolauna mua ia aku ia oe e ka hoaloha heluhelu o Kuaikauakama, ke kanaka opio kamahao i halawai pu ai me Hinaaiulunui ma ke kiowai kapu o ua moiwahine opio nei o Waipio, a o ua kanaka opio la nohoi ka mea nana i hoike aku ia Hina, aia iluna o Maunakea kona wahi nobo, oia no ke kanaka opio nona keia punohu ula e ikeia nei. 0 keia kanaka opio i hoikeia ae la, oia kekahi o na hanau kama a Ku-wahailo, i kapaia nohoi i kahi wa o Kuahailo, ke kupua ikaika a i a hoi oka aina o Kuaihelani.

Ua liaalele aku nei kanaka opio ia Kaaiheeni, a holo mai la oia maluna o ka ''anwaalalna," a pae i Niihau; a no kona ike aoa, aohe knpono oia wahi nona e noho ai, ua holo naai la oia apae i Kauai. I kona hiki ana i Kauai, ua pii koke oia ao luna o ke kuahiwi o Waialeale, tne kona eaanao oia kahi e loaa ai he wahi no&a e noho ai ka oluolli i ano like loa hoi me kona aina hanaa« ka aina hoi i kele ia eke anu oka hau oki. Āno kona ike ana aohe hau anu o lana o Waialeale, makemake ole iho la oia e noho ilaila, a haalele iho la oia ia Kauai a holo mai la a pae i Oahli aLua. Pii aku la oia a luna o ke kuahiwi o Kaala, a ike iho la no aohe aiai ae o ka hau ma ia kaa* hiwi, ua haalele oia ia Oahu a hoJo akti la & pae i Maui. Ike aku la ia i ke ku kila a ke kaahiwi 0 Ba leakala e aahu mai ana i ke kapa uakea aiai, oia hoi ka hau, ka mea i hele a kopa a kamaaiaa i kona mau maka, pii aku la oia a kau ilaua o ka piko. laia i hoea aku ai ika piko oua kaakiwi la, ike iho la oia i ka hau i ana like loa me ka hau o kona aina hanau, aka,t koaa nana aaa i i ke kulana o ke kuahiwi, na kualonp na eina e hoopuui ana ma kona mam ao«» apaa, aole iho la i hoohihi kona naau i ka aani an« ka ūi o Maui Hikina. Aka, iaia eka ana ilana • Hālelakala, a huli aku la e nana i ke kukulu hema, aia hoi, ike aku la ia i ke aiai mai o ka hau iiama o kapiko kuahiwi. O keia ke kuahiwi nani o i£aunakea. ' {E hoommna aku ema.)