Ke Au Hou, Volume III, Number 1, 10 January 1912 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO HAINAKOLO, Ka Ui o Waipio me ka Wai o Hiilawe [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO HAINAKOLO, Ka Ui o Waipio me ka Wai o Hiilawe

[Kakauia e Ka Ohu Haaheo i na Kuahiwi.]

I ko makou panee ana aku i keia Moolelo Hooni Puuwai o HAINAKOLO ma keia helu mua o ka Buke III o Ke Au Hou, ke haawi aku nei makou i ko makou Aloha Makahiki Hou i ko makou mau makamaka heluhelu apau. A e hoomaopopo iho hoi na hoaloha ame na makamaka ma keia hoopuka ana a makou i keia moolelo, aole no ia e kulike loa ana me na mea i hoopuka mua ia maloko o ka nupepa Hoku o ka Pakipika ame kahi mau nupepa e ae i na wa i kaahope aku. He hookahi o makou iini nui ma keia hana ana, oia no ka hoonaauao ana i na pulapula hou o Hawaii ma na moolelo kuli'u kahiko o ko lakou aina hanau, a e mau ai ke awe'awe'a ana o ka olelo Hawaii mai kahi hanauna a kahi hanauna a hoea i na pua hope a na kupuna aloha. O na mo olelo o ko na aina e, he mau mea loaa ia i na pua o keia au hou e nee nei, aka, o ko kakou mau moolelo kumu, e aui hope ae ana a nalowale elike me ka loli ana o ke au o ka manawa, pela e panee ia aku nei ka Moolelo Hooniua Puuwai o Hainakolo ame kana lei hii-alo, hii-umauma, oia o Leimakani, a o ka mea hoi nona ka leo hea walohia i ka lipolipo hohonu o ka moana— E Ha'i, e Ha'i —e, He ma nu. Aole na la he manu e kuu kama, O Keaolewa na la he aina, Papapae a kaua e kuu lei. E hoopuka pu ia aku ana he mau mele i hooponopono maiau ia, e loaa ai ka ii ame ke koikoi o ka manao, a nau e ka mea heluhelu e wae i na pua lei a ka puuwai. Me ke aloha o ka Mea Kakau, -G.K.P. MOKUNA I. Maunakea me Maikai Waipio I kela mau la kahiko loa o Hawaii nei—na la i hala aku i okikilo loa—na la hoi e lehauia ana na hono, na kualono, na oawa, na ha-alu ame na kiekiena aloha o Hawaii nei o na mana kupaia« naha me ke kamahao no ia mea he mana kupua, a i ole, he mana aumakua paha, e noho ana ma Hawaii Kuauli, ma ke awawa nani o Waipio, ma

kela aina o Hamakua, ka okana hoi i kaulana no kona mau "ala ulili" i ke alo ku'ilua o na pali, kekahi aliiwahine ui a nani loa, oia o HINAAIULUNUI. He palama nene ihikapu keia na kona mau makua. Aohe maka kanaka e ike iaia, aohe ke kiei, a aole ka halo i kona ui, koe wale no kona mau luaui, kona kahu lawelawe ame kona kahuna. I ka nui ana ae o ua Hina nei, a mahope iho o na la i waewaeia ae ai kona mau kapu alii, ua ae ia oia e kona kahuna kiai e komo iloko o ke o-wa o ka pali wai lele o Hiilawe e auau ai i na wai lele hune i na manawa apau ana e makemake ai. A i na wa apau ana e hele ai e auau i ka wai o Hiilawe, e ukali mau ana nohoi kona mau kahu. Ua oleloia, o ka lamalama maikai o ka ili o ua Moiwahine Opio nei ua like ia me ko ka malamalama opiopio o na kukuna o ka La i ke kakahiaka. I kela ame keia manawa a ua aliiwahine opio nei e hele ai i ka auau i uka o Hiilawe, e pi'o mau ana na anuenue iluna pono ae o ka hapalua like o ke alo pali a ua wai lele nei e haule iho ana me ka ikaika. I ka hele ana o Hina a hoea kona mau maka - hiki i ka Umikumamalima, ka wa hoi a na hookaau nenehiwa ana o keia au e olelo ai, he "Sweet fifteen," aia hoi ua pii aku la ua moiwahine opio nei me kona mau kahu i uka o Hiilawe no ka auau, elike nohoi me ka mea mau iaia. Ia lakou i hiki aku ai i ke kiowai, ua hele aku la o Hina a ku iho la ma ka'e o ke kiowai, a nana iho la kona mau onohi maka i ka aleale malie ae a ka wai. A oiai oia e nana ana, ua hoohikileleia ae la kona noonoo i ka ike ana iho i ke aka o kekahi kanaka e oioio ae ana iloko o ka wai. O ke ano o keia aka ana e ike nei, he aka ia no kekahi kanaka opio, a he keu no hoi a ka ui ame ka nani. A o ke poo o ke aka o ua kanaka nei ana e ike iho ana, a e holi'oli'o ae ana hoi imua o kona (ko Hina) mau maka, ua paa pono i na owili lei lehua. Iaia nei e hoomau iho ana i ka nana ana i ua aka kupaianaha ala iloko o ka wai, me he mea la, ua ike pu iho la oia i ka peapeahi

mai a kekahi lima iaia, e lele aku oia iloko o ka wai. Ku iho la nae keia me ka piha pahaohao nui o kona noonoo, me ka nune ana iho hoi iloko iho ona. "He mea kamahao loa keia a'u e ike nei. O ka' u hana mau nohoi keia e pii mau mai nei i nei wahi i ka auau i na wa apau i hala ae nei, aole nae au i ike i kahi mea kupaianaha nui wale elike me keia, he kahi wale nohoi i nei la. He kanaka io no paha nei a'u e ike aku nei, he aka ku hoeepa wale no paha?" Aka elike me ka Hina hoomau loa ana aku i ka nana aku i ua aka nei, pela no ka mau mai o ka peapeahi ana mai o ka lima o ua aka nei iaia. Aole no hoi keia i kahea i na kahu e noho mai ana ma kahi mamao iki aku mai kahi wahi e ku ana, oiai hoi keia hiohiona kupaianaha ana e ike iho ana. Me ka piha pihoihoi nui e opuopu ana iloko o kona houpo, ame ke ano uluhia ano e no keia kanaka u'i ana e ike iho nei, o kona wa no ia i wehe ae ai i kona pa-u hinano, a lele iho la iloko o ka wai. Iaia i haule iho ai iloko o ka wai, luu iho la ia, a'ea ae la; huli ae la kona mau maka a nana ae la iluna o kahi kualapa pali ma ka huli Kohala, aia hoi ike ae la ia i kekahi kanaka e ku ana i luna o ua wahi kualapa nei, a e nana pono iho ana oia ilalo o ke kiowai. Ke ike ae la o Hina i ka ohuohu o ka lei lehua ma ke poo o ua kanaka nei, a o kona ui ame kona nani ana e ike aku ala, ua like loa no ia me ka mea ana i ike iho ai iloko o ka wai, aka, he oi loa aku nae hoi keia, oiai ua lamalama pono mai la na helehelena maoli o ua kanaka la imua o ko ia nei mau maka. Ke nana iho la hoi ua kanaka nei iaia nei iloko o ka wai, a ke nana aku nei hoi keia i ua kanaka la. Peahi ae la keia i ua kanaka la e iho mai oia a hookahi ka auau pu ana me ia i ke kiowai huihui o Hiilawe, a no ko ia nei piha pihoihoi loa no nei peahi ana aku ana i ua kanaka ala, ua luu iho la oia iloko o ka wai. Iaia nae i luu iho ai a ea ae, he mea e ka hikilele nui ame ka puiwa o kona noonoo i ka pa malie ana iho o kona poo i kekahi mea, a ninau iho la oia iaia iho me ka pahaohao nui: "Heaha la hoi nei mea i pa iho nei iluna o ko'u poo?" A ma ia wa i pii koke ae ai kona mau lima e haha ae i ka mea kamahao i pa iho ai iluna o kona poo. Ma ia lalawe ana ae o kona mau lima, aia hoi, pa ae la kona mau manamanalima i na lihilihi pua lehua, a lelehuna iho la ka helelei ana a ia mau lihilihi nani a lana iho la iluna o na ale-

ale wai, a hoomaopopo iho la ia, he papahi lei lehua kai hekau iho maluna o kona poo. "He keu ka hoi ka mea kupaianaha!" wahi ana i hooho ae ai iaia iho. He papahi lei lehua ka paha hoi keia i kau iho nei iluna ko'u poo? Nawai la hoi i hoolei iho nei i keia lei maluna o'u? Alaila, huli hou ae la keia a nana aku la i ke kanaka ana i ike aku ai e ku mai ana iluna o ka wekiu pali, a ike aku la keia i kona minoaka ana mai iaia nei. Ia wa peahi aku la no keia i ua kanaka nei. Me he mea la i pa ia ae ko ia nei mau maka, pa hou ana ko ia nei poo i kekahi mea, a haule ana ma ko ia nei alo, he popo lehua. Lalau iho la keia i ua popo lehua nei a honi iho la. Oiai keia e hoomaumau ana i ka honi ana i ua popo lehua nei ana, o ka wa ia i o mai ai kekahi wawae o kekahi anuenue kupaianaha mai luna mai o ka weleu pali, mai kahi mai o ke kakaka ui ana i ike aku ai, a poipu iho la i ke kiowai aia nei e auau ana. A ia manawa nohoi keia i ike aku ai i ka iho ana mai o ua kanaka malihini ala a ke kupaianaha maloko o ke anuenue. Aia hoi na wahi kahu o Hina ke hooho mai la me ke pihoihoi nui; "Kahi ka hoi ke anuenue a ke kupaianaha. O ka hawele no ka hoi ia mai luna mai o ke kiowai kapu o ka hanai a kaua. Ha'o wale hoi nei hoike kupaianaha a ke anuenue." He mea oiaio, o ke anuenue ka ua mau wahi kahu wahine nei o Hina e ike nei, aole laua i ike i kekahi mea kino kanaka, elike me ka Hina e ike nei ia wa i ka iho mai ma ua anuenue nei mai luna mai o ka pali. Iho mai la ua kanaka ui kamahao nei ma ke anuenue a ku la ma ke kae o ke kiowai, a ia wa ia i pane mai ai ua kanaka nei ia Hina: "Mahamaha wale hoi ko kaua halawai malihini ana! Aloha oe, ea!" Haawi mai la nohoi o Hina i kona aloha, me ka olelo ana mai: "Ka! Aole hoi au i manao e iho io mai ana oe e ike ia'u, oiai he peahi hookolohe wale no ka'u o ka peahi ana aku nei ia oe. Heaha la hoi kana. Nani ia ua ike mai la no oe ia'u mai luaa a lalo, nolaila, o ka anoai aloha no kou e ka malihini. E lele mai hoi paha oe iloko nei o ka wai e auau hoi kaua. Pehea la, nau no paha i kiola mai nei i keia papahi lei e kau nei iluna o ko'u poo, a pela hoi me nei popo lehua a'u e paa nei?" E hoomauia aku ana. E hoomanao e na hoaloha ia Eugene Aiu, ka loio Hawaii hookahi e kupapa nei iwaena o na loio alunu o kakou.