Ke Au Hou, Volume II, Number 25, 21 Iune 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Kōkua No ke kikokikona ma kēia Kolamu

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

Mahope iho o ka pau ana o keia mau hooponopono ana, i hele mai ai o Edewini a pane mai la i ua Sa Naita Vanona nei: "E kuu alii koa maikai, aole anei oe i uhai i kau olelo kau* oha?" "Ke manao nei au e kuu hnalohaopio, aole." "Ua manao au," wahi a Edewini, "ua haihai iho oe, oiai ua haawi oe 1 kau olelo paa, aole e hoopakeleia kekahi mea o ka pakaua nei, koe wale no na koa." "Pela no,'' wahi a Vanona, "ina i loaa ia kakou e kue mai ana, pono io no ke hoopai aku, aka, aole i kue mai, a ua manao au ina o oe wale no kai paio me lakou, ina no ua aneane maoli e anai ia lakou apau l^a." Hoholo ae la ka minoaka ma na papalina o ua aliikoa opio la i na olelo kuio a kona aliikoa kiekie, a oia kana i pane mai ai: "Ua oili wale mai no ia mau ulia o ka laki ma na mehen o kou mau kapuai e kuu haku, ma o ke Akua la o ka laki ame ka hooko kauoha." I ka pau ana o ka laua kamailio ana, i haawi aku ai oia i ke kauoha ia Kera e hana hou ia me ka paa loa i na pani puka i pau ka ulupa ia o ka pakaua, a pela i hooko ia aku ai. Mahope iho i huli ae ai oia a hopu aku la i na lima o kona hoaloha ka haku Maraki e hiolo ana kona mau waimaka, a oia kana i pahola mai ai i kana mau hoomaikai ana he nui i ua Loopakele la o na Sekotia. I ka pau ana o kana mau hoomaikai ana, kahea aku la oia ia Edewini me kona mau lima hoomohala, a pane aku la: "E kuu keiki, ke hoomaikai nui aku nei au ia oe, oiai ina aole i lioouna e mai ke Akua ia oe i ka wa pono mamua 0 ka lioea ana mai o ko kakou lioopakele, ina

aole oe e ike hou ia'u. Ua nui ko'u aie i ka oukou mau kokua aua mai ka poholima mai o aa enemi, a pela no auanei o Sekotia nei enanamai . ■ * ai a haawi mai i ka lakou mau kokoa ana he nui no ka palekana o ko kakou aina aloha." Ia manawa koke n« i k|Uoha aktt ai o Va» nona e hookuu ia mai ka ohana alii o Sekotia i hoopaa ia e na Peiekane, aua Edewini i hooko aku ia apana hana. Oiai oia i hiki aku ai i kahi e paa ana o kona makuahine, ua hoopiha maoli ia ua makuahine la e ka eehia i kona ike pono ana mai na na lima palupalu ponoi no ka o kana keiki e hoopakele iaia mailoko mai oia wahi. Oiai ua mea apau e akoakoa ana, ua kau mau aku na helehelena oluolu o ka makuahine o Edewini maluna o kaiia keiki, a ua hoopiha ia kona puuwai i ka hauoli, no ka liio ana o kana lei aloha i hoopakele no kona aina. Aua lilo maoli iho la ia manawa i wa hauoli no lakou apau, a o na alii Hakona apau he poe lanakila lakou i keia manawa, a ua piha ulumahiehie maoli na mea apau. Aka nae, ua lilo i mea e hoonaluea ai i ka noonoo o na alii Pelekane ko laua lilo ana ia manawa i mau pio, ka mea hoi a laua i moeuhane mua ole ai pela ana ko laua mau hopena e loaa mai ana, ame ia iho la i nau ai ko laua mau ku-i, a pii pu hoi ka lia maka'u i ko laua mau kuma pepeiao. He mea oiaio, aele i oluolu maikai ko laua mau noonoo no keia ano i loaa ia laua, aka, ua lilo ia manawa i wa hauoli loa no na koa Pelekane, a e hooho mau ana lakou me na leo hauoli, me ka hap&i mau ana, "e ola mau loa o Sa Naita Wiliama Vanona o Sekotia." Na ka wawalo o keia mau huaolelo e ko hele ia nei e ua

eheu o ka manawa ka mea nui nana i hooi aku i ka naiaea o na waihona noonoo o ua inau alii Pelekane nei, a ua lilo i mea nana e lioonau ai i ko laua mau ku-i. Aka nae, aole i lilo ko laua ano hiena i mea |5a koa Pelekane e hookuemi liope ia ai, e laa iSa~haawina maikai a oluolu i pahola ia aku imua e ko Sekotia kanaka nui a kaulana, pela iho la i hoopiha mau ia aku ai ka puuwai o ua mau pulapula la o Alapiona e ka ulumahiehie, he mea oiaio ua ili pu aku no ia haawina like maluna o na poe apau loa o ka pakaua, mai ko Sekotia poaoi iho ame na koa Pelekane. Nolaila, i ke kakahiaka o kekahi la ae, i hoobolo iho ai ua poe Pelekane nei e hele aku e nonoi i ka oluolu o ua aliikoa Sekotia nei, ina oia e ae mai ana e noho iho no oia me ia, ma ke ano • lilo i noau lima kokua, a i poe lawelawe pu no ko Bekotia tnau puali. t ku holopono ena oia Manao ia lakou, oia ka lakou apaū loa i hooholo iho ai e hele aku a imua ponoi no ona e nonoi aku ai elike me ia a kakou e ike nei. A oiai lakou imua ona, ua lilo no ia i mea na ua Vanona nei e hauoli, oiai, o kana i nianao ai ua hiki aku la lakou imūa ona e haawi aku ai i ka lakou mau hoomaikai hope ana iaia no kana mau hana maikai i haawi aku ai ia lakou. Oiai lakou i ku aku ai imua ona me na helehelena piha hoihoi, ua pahola mai la ua Vanona nei i kana mau hoomaikai ana me ka ui pu ana mai i ka manao oia hiki ana aku o lakou. Pane aku la kekahi o ua mau koa la me ka leo malie, a oia nohoi ke kanaka i hookaawale ia no ia apana hana, oiai ua kukakuka lakou nana e hai aku i ka olelo imua o Yanona. Wahi ana i pane aku ai: "Mamuli o ko makou kukakuka ana me ke akahele mahope iho o ke kaili ia ana aku o ko makou mau noonoo e kau mau hana maikai a ka oluolu maoli, pela makou i hooholo iho ai e hele mai imua ou, no ke noi ana aku i kou ae ana mai e iilo no makou apau loa e ku aku nei i mau kokūa no kau mau hana e hoounauna mai ai a e hooko no makou me ka ewaewa ole. "Ma ko makou noonoo ana, o kau i hoopakele ai ia makou me ke kau ole i kekahi hoopai, he haawina lua ole ia i loaa ia makou mai a oe mai, ame ia ano makou i manao ai e haawi aku i uku kupono ma ko makou aoao ia oe. Ua hoo-

paa iho makou ia makou iho e noho hana aku iloko o kou mau puali ma na wahi apau loa au e nee aku ai, me ko makou kue ole aku ia oe ame kou puali, a aole hoi makou e hoolakoia me kekahi lako kaua, e kue aku ai ia oe ame kou puali. "A ke ae ia inai keia noi a makou, alaila, e lilo auanei makou apau loa i mau keiki hookama oiaio na Sekotia a mau loa aku, a e hoolilo no makou ia makou iho ma ke ano makaainana Pelekane i Sekotia, a pela mau auanei makou e pule aku ai no ko Sekotia onipaa." I keia manawa a ua aliikoa nei e moolelo la, aia na aliikoa Sekotia apau mawaho ae o Vanona ke haawi la i na hoomaikai ana, lue ko lakou ake nui e haawi aku ua hieha nei o Sekotia i kana apono no i£ noi. Mahope iho oke oki ana ona olelo mai ua aliikoa Pelekane nei, oia no ka wa i ike ia aku ai o ka minoaka ma na helehelena o ua Vanona la, me ka ulu mafriehie nui, a oia kana i puana aku ai me ka malie: "Ke hauoli nui nei au i ko'u lohe ana iko oukou mau manao i hoolala ai me ka maikai, he mea oiaio he manao maikai paaoli no e nele ole ia ka haawi aiia aku i na manao makahehi, a pela au e haawi āku nei i ka'u mau hoomaikai nui ia oukou. Aka nae, mamuli o ka mana i loaa mai ia'u, ma ke ano lie alakai no ko Sekotia palekana ame ka noho kuokoa niau loa e upu ia aku nei e hoi hou mai, pela au e waiho aku nei i ka oukou niau pulama ana i ua makemake la o oukou, me oukou no. "Pela pu hoi au e nonoi aku 11 iko oukou oluolu, oka lawe ana aku i ka'u mai hoomaikai ana he nui no ia haawina lua ole a oukou e paholo mai nei, aka, e kala mai oukou no ko'u lawe ule mai i ua inakana la a oukou, a ke hoihoi hou aku nei no au ia oukou." I keia manawa ana koa Sekotia e lohe nei i keia olelo hoole maopopo a ua Vanona nei, ua lilo luaoli iio ia i mea e hookuihe ia ai o ko lakou noonoo, oiai o ka lakou no i manao ai o ka ae aku o ua Vanona nei ia noi. Mahope iho o ka pau ana o keia mau olelo mai a Vanona aku, oia no ka wa a ua aliikoa Pelekane nei i nonoi mai ai e ae ia aku lakou e noho iki hou iho ia la, a i kekalii kakahiaka ae lakou e haalele iho ai i ka pakuua, a huli lioi aku no ko lakou wal>i.

Oia ka ua Vanona nei i pane aku ai: "Uft noa na paia o keia pakaua ia oukou, a e noho iho oukoū maanei elike me ka loihi a oukou i makeinake ai e noho me ke keakea oleia." Ua. hai paa mai la ua aliikoa la, aia no i ke kakahiaka ana ae e liaalele iho ai lakou i ua pakaua la no ka huli hoi ana aku no ko lakou mau wahi pak'ahi iho. A i ka pau ana o ka olelo ana a ua aliikoa la i hookuuia aku ai lakou e hoi ina ko lakou mau wani iho no ka hooluolu ana ia koena la, ho ka inakaukau e huli hoi aku i kekahi kakuhiaka ;i :ia li'.', Nolaila, i ka huli hoi ana aku o ua niau koa Pelekan e ia ina ko lakou mau keena iho, oia no ka wa i pane koke inai ai o Kera mai waena mai o us pohbi Sekotiala. " Ke io«keniake nei au e kuu aliikoa maikai e I ke pono i ke kumu i makemake ole ai oe e lawe jnai i na'liooaiaikiīi i paho'.a ia inai i ko Sekotia ;• īau }.!uaU 'koa ma o na noi au i hooko ole aku iu-l': Oia nohoi ka wa a ke anaina holookoa i huli like mai ai e nana i ka pane a ua Vanona nei, a o ka wa like noliei ia i ike ia aku ai o ka minoaka īna koiui inau helehelena, a pane mai.la: "Kia au ke luiawi aku nei i ka'u mau hoomaikai he nui e kuu Kera maikai i.kau ninau ana mai nei ia'u no keia hana ano hoopahaoluio. Mahope iho o ko'u noonoo maikai ana, ®a o ka loaa ana mai ia'u he moolelo maikai 'mai a lakou mai, ma o ko lakou aiiikoa maikai ua hooholo iho au e haawi aku i ka'u pane elike me ia a oukou i lohe ae nei, oiai aole au i manao o ke komo ana mai 0 na koa o kekahi lahui okoa iloko o ko kakou puali, o kekahi ia o na hana hemahema loa i liookuukuu wale ia e kekahi alakai. "0 ke alakai e aa ana e hana ia kona puali pela, ua hoonawaliwali maoli aku no oia i kona puali liolookoa, oiai he mea oiaio no, ua loaa palia ia lakou ka manao e kokua mai ia kakou, aka nae, aolo no e pau ana ko lakou manao e kokua i ko lakou aina ponoi, pela au i hoole aku ai 1 ko lakou manao." E huli ae kakou a nana aku ia Vanona, oiai ua ike no oia i ka manao nui o Keresinahania, he mau hana lioomaalea wale no keia ana i kumu e loaa ai iaia o ka manawa e kakali a hiki pono mai ka puali o De Warene no ke kokua ana iaia.

Nolaila, hai aku la o Vanona i ua Kiaaina nei i paa pio iho la, e ae mai oia ma ko De Valena noho pio pu ana me lakou e hoomaalili ia inai ai o na manao kupilikii. Pela pu nohoi i manaolana mau ai o Keresin«hama ua paa aku 0 Vanona iloko o kana umii, a ua kokoke pu mai hoi o Warena me kona mau puali koa, a pela oia 1 manao io loa ai ke hiki mai oia, alaila, ia wa auanei e opa pu ia ai ko Vanona mau koa a pili pu i ka paia, ame ia ano e ko ai ko lakou manao e pepehi i ka haku Maraki ame na alii Sekotia eaku. O na manao oia ano, ua ahuwale ia mau upu ana i na maka hiaa o ka kakou Vanona, a pela oia i haawi hou ae ai he kauoha i kona mau koa e nee hope mai, a e hoopuni i ka pakaua, a e malama pono loa ia ka haku De Valana, oiai oia malalo o na pulama ana a ka haku liutavena. Oiai o Vanona e hoonohonoho pono ana i kona mau koa a puni ka pakaii'a, oia no kona wa i hele aku ai no mua i kahi a kona mau koa hoomakakiu i hai mai ai, mal&ila mai e hele mai ai o Warena me kona mau koa, i ike he hapalua mile ka muinao mai ka pakaua aku o Stirling. A o keia wahi a lakou e hele mai nei ua kokoke mai.ia i Kamabasakcte, a mamua pono iho ona ka muliwai o ka Forth, a aia maluna ae o ua muliwai la he uwapo laau, a o ke alahele wale iho la no ia e hiki mai ai i kahi ana e hoomoana nei me kona puali. He la ua nui keia, a uapilia lioi ua muliwai la i ka wai e kahe ana me ka ikaikalaunaole. (E hoomauia aku ana.)