Ke Au Hou, Volume II, Number 25, 21 Iune 1911 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluuluia b John H. Wise

Na ke kahuna ka'i aha no e wehe a hoopau i ka lialawai me ka pule, a me ka lawelawe ana i na hana o ke kuahu ma na oihana pili ia mea ma ka papa hoailona o na alii. Ma na halawai mau ame kuik&wa ana, e hoopuka aku ka Iku Lani i na palapala kena e hele ae i ka līale Naua i ka la, i ka hora atnō ka malama e akoakoa ai. .0 ka poe e makemake ana e lilo i hoa no ka Hale Naua, e hoouna mai oia i kana n.oi ma kekahi pepa pa'i-hakahaka, me ke kakauinoa o ka mea a maa mea paha e komo ana me ka ae ana o ke komite apono (poe ku-ka) e hookomo, alaila, e waihoia aku ia mea imua o ka halawai 110 ke koho ana no ka mea a mau mea paha e makemake ana e komo. NA KAUOHA B PILI ANA I NA HANA I.—Heluhelu i ka papa konane (moolelo). 2—Hoike ana komiie (poe ku-ka). 3—Na hana i hoopaneeia. 4—Na hana hou. s—Koho ana i na mamo. 6—Hoahu auhau. 7—Na mamo komo hou. O keia ae la kekahi mau moali e hoike mai ana i na mea o ke au pouli i hanaia i ka wa o ka la i ka 1010, me ka lana o ka manao e halawai ana no me na hiona oiaio o na mea i hanaia iloko o ka oihana Naua. He nui wale ke ano o ka oihana hoomana a me na papa kahuna. Oka papa kahuna kilokilo, ua pili ia i ka oihana o ka Hale Naua, malaila no ke ao ana i ka nana aku i na hoku o ka lani, na ao opua, a peīa aku. Mailoko mai oia mau ano e ikeia ai na ouli oka manawa e hiki mai ana. A ua hui pu nohoi keia papa me ka papa o kaoiha» nt kauU. Ua oleloia be ik« io no ame ka mana na kab«u m* n» «k» *» lnkltot •

wanana mai lakou me ka hookoia. Eia kekahi o ia mau kaula i wanana mai, a ke hookoio ia nei: 0 Kekio Pilakalo ke kaula I ka wa o Peleiholani, ua wanana mai oia e hiki mai ana ka lahui kanaka maka alohilohi, ame ka-naka maka like, ame na keiki a Kamapuaa, an\e na holoholona nunui lala loloa o ke poo. O Kaopulupulu 1 ke au o Kahahana, ka Moi o Oahu nei, ua wanana mai no oia no ka hiki mai o na haole, e lilo ana na pohakii i hale e noho ai na kanaka (oia na hale pohaku), ame na puha laau oke kuahiwi. Aka, ua kokoke no i ke au o Kahahana, mahope mai o Kapena Kuke. O Kapihe ke kaula i ke au o Kamehameha I. O Kaonohiokala me Keaweulaokalani na akua, ua wanana ae oia, e hiolo ana na kapu kahiko, na heiau ame na lele, a e hina ana na kii. Aia ke Akua ika lani, e hui ana na moku, e iho mai ana ko luna, ē pii aku ana ko lalo nei. He ekolu paha mau makahiki mamua aku oka hiki ana mai o na misionari i hoikeia ai keia wanana. 0 Kaleikuahulu kekahi i kauoha ae mamua o kona make ana imua o na aliiwahine Kaahumanu, Keopuolaoi, Kekauluohi, Kaniu, penei: 1 noho oukou a i pae mai he waa kahuna o Kahikimakalike ka inoa, hopu oukou a paa, o ke kahuna ia, aole e eha ka ili, oiai no Kahiki aku ana ka aina. He nui a lehulehu aku ka poe i wanana raai ma keia ano e pili ana i ko Hawaii nei mau hiona. He ano kaula ko kekahi poe mai na aumakua mai, he ike kilokilo ko kekahi poe ma ke ao ia ma ke ano like me ko kaNaua, a he ike hoonohonoho akua a pili uhane maoli ko kekahi poe, a pela aku. Maanei e kauiailio ai kakou ma kekahi ma« hele nui i en» imhup» meluni o kinomikn

NO KA WA E MAKE AI AME KE KANU ANA I KE KINO

He kulana maikai ka mea e make ai ke kanaka, pela ka mea i maa mau; ina e komo ke kulnna o ka ma'i i kahi o ka make, e make ana, e lapaau wale no aole e loaa ke ola. *He maha no ke loaa, aka, o ka make, e pipili mau ana ia me he ipo ahi la i ke kino o ka mea ma'i. Ua oleloia ma ia ano i pi pili mai ai na moeuhane hooipoipo o ka po me ka mea e ma'i ana, a ina e hina ke kumu o ka ma'i, o ka hemo no ia o ua ipo ahi la. Elike me ka pipili mau o ka ma'i i ke kino, pela no ka pili mau ana o na moe ino o ka po. Aka, o kekahi noe kahuna hoi, olelo mai he mau wahine makani a unihipili paha, a lilo malaila e wehe ai, me ka waiho wale i ke kumu o ka ma'i, o ka make no ia. 0 ka make ohemo wale, ka make ulia, ka make kakaola, koko lana, kailiponi, ulu nui, hokii, mailo, kamehai, ka hai make mai, ke ahulau, ma'i aai, a o ka make awahua iho a ke kanaka, o ka make ohao, pehu, ka make kaua ame ka ka aumakua, a nui wale aku na ano make o ke kanaka, a hui pu mai me na ma'i malihini, aole i kana mai ua make e pili ana i ke kanaka. 1 ka wa e aneane aku ana ke kanaka e make, eia na hoailona e ike mua ia: He hei, he mauliawa, he a-ili, a he oeoe ma na pepeiao, alaila, kuu aku la i ke aupuni uhane. 0 kekahi poe, aole ikeia ka manawa, he hiamoe ko kekahi poe, he kupaka ame ka uwe ino ko kekahi poe, a he olelo ohewahewa ko kekahi poe. Oleloia, ina i ka lani ka pili ana o kekahi poe, ua maopopo ka pili ana o ko lakou uhane ilaila, ina i ka lewa lani, i ka moana, i ka lua o Pele, a i na paia ku a Kane, he kuleana hemo ole ko lakou ia mau wahi. O kekahi poe hoi, aia i ka wa a ka ma'i e olelo ae ai i ka ohana, "ke kiiia mai nei au e Kanehekili ma e lawe." Alaila, olelo mai la ka ohana, "mai ae aku oe i ka lakou kii mai, e noho no kakou, aole i ikeia aku ka pono oia ao, hele hoi oe pahea makou?" Pane mai la ka mea ma'i, "aole au e paa ia oukou, no ka mea, he kii na ke Akua; a i make au, e malama oukou i ke Akua." A hala kekahi mau la, o ka make io iho la no ia o ua m<>a la. O ka make ana o ka poe pouo, he like me ka hiamoe ana, aole huki, aole e haika, a pela aku;

he upoi malie ana ? iho o ka lihilihi , o ka pau ae la no ia. O ka make ana o ka poe lima lepo, a lawe kamehai, a aihue i ka hai. no lakou ka make weliweli, he kahe ka hinu i ke alanui, nakaka ke kua, a he manaonao me ka weliweli ko lakou m»ke ana. Aole e nalowale na iwi, e huai ia ana e ka ilio. He mau olelo aai loa ka ka poe kahiko, e huna wale no ika moana aole e nalo na iwi, aole hoi ma na luahuna, aole no i na wahi hohonu o ka honua anie na wahi e ae e nalo ai. īna e hooleiia i ka moana me na pohaku nunui, me na eke one a mea kaumaha e ae paha, hauhoa pu ia a paa me kino o ka mea make, e pae ana no i uka, a kauoia no e ka ilio. Oke kumu 0 keia nalo ole-ana, mamuli no ia o ka mana o ka pule a ke kahuna, e nalo ole na iwi o ka mea kolohe. * Aka, o na iwi ,o keia wa, ua maluhia, ua maopopo ole ka poe hewa ame ka poe pono. Ua manalo paha ka awahia o ka poe hewa ma oke kanawai la, oiai, ua hahau ia e ke kanawai o ke Akua, ame ka mihi, pela wale'ka manaoia. Elua mau hewa nui i kau kanawai ikaika loa ia ika wa kahiko. Oka mua, oka aihue. Ina e loaa pono aku ka mea aihue i ka mea nona ka waiwai a mea e ae paha, e hoopaiia ua mea aihue la ma ka holehole ola ana i kona mau iwi a hiki i kona make ana Pela i oleloia ai eka poe kahiko. "I ka holo no ka aihue apau na iwi 1 ka holeholeia. 0 ka lua, o ka lawe maunu ame ka anaana. Ina e maopopo pono ka mea aihumu o keia ano, o kona hoopai, e oki ia kona poo i ke ko'i a kaualakoia kona kino kupapau i ke alaloa me ka hoomainoino ia. A nolaila, mai kela inoa oka poe o kela ano, "0 na kahuna anaana pookoi." A no keia mau hewa ka awahia, ame ka make mainoino o lia kupapau mamua o ka make ana, a no lakou na iwi nalo ole ke hunaia. No ka Make Ana, Ame ka Hana a na Pok no kb Kupapau. Ua manaoia, ina ka e kahe mai ka waimaka o k® kupapau, alaila, he waimaka aloha ia, a ina e luai mai, he ai, he wai, a aweawe koko paha, ua nui loa k© aloha o ka mea make i ka poe ola, a ua malama loa ia kela mau ipea eka poe e ola ana.

I ka make ana hele mai la ke kahuna aumakua no ka hoomaikai ana i ka uhane oka mea i make, i noho pu ai oia me kona mau aumakua, me ke kalua ana i wahi puaa uku, a i ole ia, h« wahi moa paha. a paina iho la. He kahuna pili ohana no keia i pili i ka lalani aumakua hookahi aole e pono i ka mea e ae. Ina he kupapau i aloha nui loa ia, a i ole, ua holehole ia na iwi, a malama loa ia, a o ka nui o ke kino, he paiemanaku ia, lawe ia aka moana kai uli kai lipolipo e nalowale ai ka aina kiola, me ka nana hou ole aku i hope, o lana hou i ka ilikai. He nui wale na ano hana a ka poe ola no ka īakou mea aloha i make, inai ka wa kahiko loa mai aole e liiki i ke aloha ke kauhi pee maloko a na ka waimaka no e hele e like me ko na lahui e ae. A nia no a 010 ka pihe kaa kumakena me ka uwe nui loa me ka pauinako ame ka minamina nui loa. Ua kuluma ia a hiki no i keia wa. O kekahi poe, ua hokii i ka ai, ua kikepakepa i na lauoho, ua kunikuni i na ili i ke āhi, 0 ke ku'i ana i na niho kekahi, a he nui wale aku kekahi mau mea a lakou e hana ai. O ka oi loa aku ina he alii noloko oka papa alii kapu, a he Moi ai aupuni paha, alaila, e moepuu ana kekahi mau kahu me ua alii nei i īnake. Aole nae he kauoha mua na ke alii make, ana ka ohana alii paha e ola ana, aka, na na kahu a iwikuamoo ponoi no o na alii, penei: O kekahi poe kahu, aia no i ke kuaaina kahi 1 noho ai, aoln i ai aku i ka ke alii waiwai ame kana loaa, a i ka lohe ana ua make kona haku kauoha, o ka honi aku Ia no ia i ka ihu o ka wahine ame na keiki me ka h&i ole aku i ke kumu oia honi ana aku. 0 ke ku no ia a hele me ka makau ole aku i na alii a komo i kahi kapu laa loa o ke kupapau alii, a komo ma ke kowa o na uha a moe iho la. Aka, ina ike a aloha ka hooilina o ke aupuni, a i ole o kekahi o na alii i kapu oia lahui no, na lakou pu ia kauwa, alaila, e holo io no ka lino kaawe ana ilamuku ame ka iwi kuamoo e noho pu ana i ke alo, a o ka make io no ia. Aole no e pakele ana na ilamuku ame naiwi kuamoo ponoi i ke alo o ke alii mai ka make ae i moepuu no ke alii ke loaa ole ka moepuu mai kahi e mai, a ma kekahi ano e ae paha. 0 ka noho kauliilii ana o na kaUu

iwi kuamoo o na alii ma na kuaaina, mamuli no ia oka hapai meueue loa o ke alii i kekahi a hapa ka manao nui ia o kekahi, nolaila, lioohalahala iho la a liele aku la i ke kuaaiua, elike paha me Pakaa ko Keawenuiaumi iwikuamoo ponoi loa. Aole nae o ko lakou haalele ana iua mau haku alii nei he mea ia e pau ai ko lakou aloha i ke alii. A ina no e lohe lakou ika olelo ino ia o ko lakou mau haku ka Moi hoi nona ke aupuni, e pau no i ka luku ia ko ke kuaaina poe e hana ana pela, me ka manao ole ia he wahi kanaka ano hemahema keia 110 ke alii mai. ī ke kaa kumakena a naauauwa ana o na alii ame na makaaina o ka wa kahiko no ke alii make t he wehe kahi hilahila, he wahi poo malo ma ka puhaka o na kane a kuwelu ma ke alo, a he walii kuwelu no hoi ko aawahine ma ke alo, a olohelehe wale no ke kino maHuna a lalo, a he mau hana hilahila e ae he nui wale i ka wa kumakena aloha lio na kupapau alii nui o ke aupuni i aloha ia. E hoomaūia aku ano.