Ke Au Hou, Volume II, Number 22, 31 Mei 1911 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII—KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII —KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI

[Kahauin e Ka Ohu Haaheo % na Kuahiwi Ekolu.]

MAHELE II Ka Huli Hoi ana o ka Huakai Makaikai no Hawaii Nui Akea —Hakaka Hou o KaEHUIKIMANOOPUULOA ME NA OIAU o MoanA-wai-ke-oo iAe aku la nohoi ua alii opio ala o Puna me ka pane ana aku, "Aia no hoi paha ko'u kii aku i ua poe alii ala au i kauoha mai nei a kokoke aku i ka manawa, oiai, he nui okoa no hoi keia mau la aku i koe, oia auanei hoi e he wahi paa puolo mai ka lakou e hai mua aku ai i wa no ko lakou hoomakaukau ana.'' "Kal'' wahi aua Kepanila nei, "e pono no oe e hele aku e hai e mamua, oiai, he mau loa no keia au e au aku ai, me ke kipa mau ana ma kela ame keia wahi e hai aku ai i ka lohe ia Jakou no ka hiki mai i ko la nui." "Mai hopohohopo oe e kuu hoaloha no ia hana hoohihimanu, oiai, he wahi hana uuku loa ia au e olelo mai la, e puni ai no lakoū a pau i ka lohe i ka imo ana a ka maka.'' I ka lohe ana o ua alii nei o Hilo i keia mau olelo, pane aku la oia: "E kuu alii opio, ke manaoio nei au i kau mau hana apau e olelo mai ai ia'u, aka, no keia nae, ua hoopohala loa au i ka hiki e hookoia.'' "Pono io no oe ke hoao ia'u i keia hana, i akaka ai ko'u ano ia oe," wahi a Kaehuikimanoopuuloa me ka hoomau ana mai, "a i mea nae e pau ai o kou kuhihewa penei oe e hana ai, e hele like no kaua i Puna i keia manawa a hoi mai no, ama ka'u wahi e noho ai, n >b, pu no kaua, a hele no, hele pu no kaua L'ei. no

auanei kaua e nonoho pu ai a hiki i ka la a oukou i hooholo like ai no ka akoakoa ana, hele pu no kaua ilaila, a i hiki ole mai kekahi poe a'u e hai aku ai ia oe e hiki mai ana, alaila, manao iho oe i ka'u he hoopunipuni, a mai hilinai hou oe i ka'u mau olelo. * "Eia nae hoi, a i hai aku au ia oe ikapoe e hiki ole mai ana a i hiki mai, alaila, hoomanao iho oe, ua olelo palaueka io aku no au ia oe. E hoike e aku ana au ia oe i ko lakou mau manao apau. Nolaila, o ka'u kauoha ia oe, mai hoohemahema iki oe ia'u, o ike ole oe i ka mana o ke akua o na kai a kakou e paulele nei me ka hilinai, a i nui ko aho i ike i ka oiaio, e paa a paa mai hookuu oe, o mana auanei ka hoole akua ia oe. A i ka hiki ana mai i ka wa i haalele iho ai ua alii opio ala o Puna, oia no ko laua manawa i u haalele like iho ai ia Hilo Hanakahi 110 Puna paia ala. Eia nae, oiai no ua Kaehuikimanoopuuloa la e kamailio nei iiae Kepanila, oia no ka wa i moe iho ai na maka o ua opio nei, a o ka wa nohoi ia i lulumi pu ai o ko Kapukapu mau maka a lilo aku la i ka hiamoe. Huhuhui pu aku la laua me ua keiki nei, a hoolale mai la kela i ka makuakane, e hoomakaukau olua i inau mea ai na maua me ke alii o Hilo, oiai e hiki like aku ana maua a e pili pu mau ana a hiki i ka ia o ka hana. O ia ka ua Kaehuikimanoopuuloa nei i hai aku ai i ke ano o ka laua rbau mea e ai ai ke hiki aku laua i Puna, me ka pane pu ana aku:

"Auhoa oo o kuu alii, i Puna aku la au ft hoi mai la, a i mea nae hoi e maopopo ai ia oe ka oiaio o ka'u olelo, e waiho no pela kou kuliihewa a liiki aku kaua ilaila. "Penei oe e hoopau ia ai kou kuhihewa, o na mea ai a kaua o keia awakea, he kumu ula ua lawalu ia, he mau haona i panipani ia me ka awa kau iaau o Puna he elua kauna. Me nei ka mahele ana, he hookahi kauna nou a he hookahi no'u, o ka hoomananalo, he mau ko Honuaula hookahi kauna, he hapa oia nau, a hapa na'u. c- "Oia iho la na mea ai ano nui o ka kaua papa aina, a e lioea aku ana kaua, e lohe mai ana oe i kekahi moolelo ano nui mai a Oopuhue inai no ka pakele ana o kuu inakuahine mai pau ika mano. E hui pu ana kaua me ia lono i ko kaua wa e kaalo ae ai ma kahuli Puna o ka lae o Leloiwi, a mai iaia mai kaua e lohe ai i keia moolelo 6 ua makuahine ala ou, a'u nae e hai e aka nei ia oe, e ole o Opule pakele ai ke ola o kuu makuahine. "Nana i unu aku a pau ka loko a kohihi iwaho iluna o ka pohaku, a ua pii ke kai a ku ka makena a ka i'a i kula, a o ua i'a ala a ke kai i unu ai i kula, oia ka kaua mau lawalu i'a ula e hoomoemoe ia ala. "Ke manao nei au, e ano kanahai mai ana paha ko kanalua i ka hiki ia'u ke hooko i ka'u i ha'i e aku nei ia oe, alia nae hoi a hiki aku kaua. Aole no au e ahewa ana i kou kuhihewa, oiai ina no o oe ma ko'u kulana a owau ma kou wahi, aole no e nele ko'u puni ole, no ka» mea, he mea paakiki ka hiki ana o keia hana hookalakupua. "Eia nae hoi, i hai aku au ia oe, eia no ua kupanaha o'u la i like ole aku me na i'a e ae, he ike no au i na hana a na poe apau o ko kaua apaa honua nei mai o a o, aole he mea i koe aku ma kuono. "He nalowale ole ia'u na kukakuka, na uiui, na ohumuhumu ana, na kipi ana mai ia'u a ia oe paha, a i ole, he hana nui paha e li'a ia ana no'u ano kahi mea okoa aku paha. O ka'u e noi aku nei ia oe, e au kaua, ke kali loa ia inai la kaua e o'u mau makua, o koekoe pu

auanoi hoi na haona awa ame na.kum.u lawaiu wa-hi kunu." Haalele aku la laua nei i ka olu kohai o Hilo, Hanakahi, a au mai la iaua nei i ka apaa o Kaehuikimanoopuuloa i«c ka puahi nui, a ia laua no a kaalo ma ka huli Puna o Leleiwi, pa ana kahea a Oopuhue me ka pane ana mai ia laua nei: "E Kaehuikinianoopuuloa e hoi ae nei e—, pakele ke ola o Holei ko makuahine mai lilo ia Kuaiananea i keia la. E ole o Opule kino lau o Kaehuikimanoopuuloa, pakele ai; a anuanu nae hoi ka la i ua kupueu ala, waiho i kaea na iwi o ke kolohe i ka ua mea he ikaika 0 ke alii opio o Puna." - "Mahalo au, ua hai mai la oe i ka mea hou 1 pau kuhihewa o ka poe hoopuukahua ia Kaehuikiinanoopuuloa," e olelo ana keia o ua opio ala no ka hoomahuakala o Kepanila, a aole nohoi kakou e hoohewahewa ia Oopuhue he mea okoa aku, aka, o kekahi kinolau 110 ia a Kamohoalii i hai e mai -ai no Kaehuikimanoopuuloa ma na helu i hala. Hahai mai la o Opule i na mea apau a hiki i'ke ao ana mai, "Auhea oe e kuu alii, a i hiki aku oe imua ou mau makua, olelo aku oe ia laua e puku i ke ahi i na mea apau e pili ala i ke kino o ka mano i hoao mai' nei e aihemu a e hoopoino i ko makuahine. "Eia nae, e malama loa mai hoohemahema o lele auanei ka lehu iloko o ke kai, a ola hou ua mano ala. E olelo aku oe, e kohi mua i ka lua a hohonu, a paki a waiho ilaila me ka makaala ana o pa i ke kai, oiai, he ino kena ua hoomauhala i ko makuahine ia Holei, a no ka makahehi mai no kekahi i ka ui." I keia lohe ana o ua Kepanila ala i keia mau olelo, hoopau ae la oia i kona paa ana mahope o kana kuhihewa me kona manao kanalua, a oia kana i mihi aku ai imua o ua alii opio ala. "He nani hoi ia, ua lohe pono ae la au i na mea apau au i olelo mai nei mai a iala mai me ka pololei loa, nolaila, ke noi aku nei au i kou oluolu o ka huikala ana inai ia'u, a ke ahewa loa nei au ia'u iho, ua hewa loa ia au, a ke

hoopau loa nei au i ka'u hoopaakiki ana, a e hilinai pu aku ana au i kau mau olelo apau loa." I keia manawa a laua e kukai kamailio nei, eia no lakou ke naue malie nei elike me Oopuhue, a oia ko lakou ikaika hoonee e hele laikeia manawa. Pela no ka lakou nei hele ana a hiki i ko lakou hoea ana aku mawaho pono o kahi a Kapukapu ma e u kali mai la, a ilaila i haalele mai ai o Oopuhue ia laua nei, a au aku la oia he alahele okoa. E huli ae kakou a nana i ka wa a Kaehuikimanoopuuloa i moē iho ai o na maka i ka wa i Hilo a hai aku ai i ka moolelo ia Kepanila, a Kapukapu hoi e nipoa la e ka makahiamoe. ; . Oiai oia i lulumi ia ai e ka hiamoe nui, oia no kona wa i hui kino uhane aku ai me Kapukapu, a hai aku la, e hoomakaukau hou ia elike me kana e olelo la ia Kepanila, a oia no ka wa i puoho ae ai o ua Kapukapu nei a hai aku la ia Holei i ka hiki aku o ke alii o Hilo me ke keiki. A. i lawa no a pau keia mau olelo a Kapukapu ia Holei, oia no ka wa i pane mai ai i ka wahine: "O ko kai nei e huli oe, a e makaala hoi, e hele hou aku oe i kahakai, a e kii hou ae au i ka'u mau mea, i lawa pono ai ka makemake o ke keiki a kaua ame ka hoahele." I lawa no apau ka huaolelo, o ka nalo aku la no ia o ua Kapukapu nei, aole no i u aku, me he kahānawai ana la, kikikoele mai ana na kihene i lewa i na ahui maia pala kapule, ame ka awa. A i ka makaukau ana o na mea apau, o ka wa no ia i kani mai ai o ka po-o, a huli aku la ua Kapukapu nei a pane aku la i ka wahine. "Eia ka luhi a kaua la me ke alii o Hilo." Oia nohoi kona wa i huli aku ai a kau akula i ua keiki nei a laua ina ka pahapaha ana aku. O oe ka ia e haa ka la i ke one o Apua Ka pua i moliaia i ka awa lau hiwa palahinano He pua oe, he milimili, he hiialo na ka makua Hoomakua ia ai a kukuiu o Knhiki, H&i mai ana nae hoi oe

O pohina ke au ia Kaalewakala A ko la huli hoi la, e kipa Ua haehae ke aloha, akahi no a hoi e E kipa, eia ka hale la, ua lawa Kipaia, e kipa hoi e, me ko hoahele, hoa uhaiaholo a— I ka pau ana no o keia kau ana a ua Kapukapu nei, oia no ka wa i pii ae ai ua Kaehuiki manoopuuloa nei a lana ika ilikai, a pela pu nohoi o Kepanila, a hoi iho la e pili i ko laua wahi mau e hanai ia ai. Oia no ka -wa aua Kapukapu nei i hulei mai ai-i kana, a pau pu mai la me na kumau i pilia i ka maia i pau ka alualu i ka ihi ia, a no Holei hoi aia no oia ke nee la ika uwe haloulou. v Hookokoke aku la laua nei, oiai ua pili mai la laua ma ia wahi, a hoomaka aku la ua Kapukapu nei e hanai i lee alii o Hilo, a ke noho mai la hoi ko Puna alii, a oia ka Holei e milikaa nei i ke kuala, Oiai nae hoi ua Kaehuikimanoopuloa nei e lana malie loa la, me ka eueu ole ae, a ua lilo maoli nohoi ka makuahine ame ke keiki ia wa he hana nanea maoli no na laua, oiai akahi no ka ike hou, e laa keia mau la loilii o ke ka'o ana. I ka pau ana o ka Kapukapu hanai ana i ke alii o Hilo, oia no kona wa i huli mai ai a hanai i ka laua keiki i kana mau ono i hoomakaukau ia, a oia kana i nuu iho ai a lawa ka makemake, oiai he keiki mea makua. Nolaila, oiai laua e nuu ana, a i ka pau ana iho, oia ka ua Kepenila nei i pane mai ai: "Ua pololei io kau, oiai ua hai mua mai nei oe ia kaua i ka kaua mau mea ai ke hiki mai, a pela io no. Pela au e noi hou aku nei ia oe e kala mai no oe i keia mau mea a kaua i olelo mai nei i Hilo, a e hoopau loa mai noonoo iki oe no ia mau olelo, oiai he olelo ka'u na ka holona. Oia nohoi fca ua Kaehuikimanoopuuloa ala i huikala mai ai ma ka pane ana mai: "OiaL ua ike iho ]a no oe i na wea a pau, a ua maopopo ia oe, oia no ka'u e hana aku ai no ka'u i;|jana haua au i haawi mai ai, homauiū aJh» ana,)