Ke Au Hou, Volume II, Number 21, 24 Mei 1911 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII—KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII—KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI

[Kakauia, e Ka Ohu Haaheo i na Kuahiwi Ekolu.]

MAHELE II Ka Huli Hoi axa o ka Huakaī Makaikai no Hawaii Nui Akea —llakaka Hou o Kaehuikimanoopuuloa me na Olali o Moana-wai-ke-oo A pela iho la oia i kauoha ai ia lakou e kono aku i na i'a like ole & l'»aa aku ana ma ko lakou alahele, ia lakou e hele aku ai a pela hoi i ka luili hoi ana raai. I hana o Kepanila pela no kona ike aia no he mau alalai mamua o ko lakou alahele, a ua hopohopo oia o lilo auanei na hookui hoohakaka e halawai mai ana me ka elele alii ma ka moana i ruea e houlolohi loa ai i ka lakou mau hoolala ana. Hō«una hou aku la oia i mau elele hou ma na kai o Hawaii he hookahi kanaha, no ke kii ana i na alii ame na makaainaoa a pau ka nana ole ia o ko lakou noho pili ohana ana a pela hoi ko lakou mau kuauhau alii, a he elele alii okoa nohoi kana i manao ai no ke kii ana ia Kamohoalii ame kona mau aialo, a pela hoi me kona mau kanaka, a o]ai ua ike a hoomaopopo no oia o Kaehuikimanoopuuloa wale no ka mea kupono e fiele imua oia alo, nolaila, olelo aku la ia imua o ua opio ala: "He nani hoi ia nou keia la nui e noonoo ia nei, nolaila, e ae mai oe i ka'u uwalo aku, e lilo oe i elele e hele ai e hui pu me kou pili io a pili koko,*oia hoi o Kamohoalii no ka launapu ana mai ma ia la. "Aole no au i hoouna leo aku nei ia Kaahupahau ame kona aloalii, ko Kauai mau alii.apela hoi me Kuhaimoana i ka aina o palepale moana i Kaula, oiai, ua mauao au ia «e ia wahele hana i i'd ponoi ke w m\ hae M m i hiaohano M

ka huakai a na alii ma o kou koko alii piha a kiekie nohoi, a ia wa pu, mai poina oe i ka hoomanao ana aku i na makua o kakou i ke ala ulili o Panau i Puna, nolaila, o ka'u e nonoi aku nei 0 kau hoi ia e ae mai ai." Aole he hoole ana aku a ua Kaehuikimanoopuuloa nei, oiai ua ike no oia, aole no e hooleia mai ana kona leo e lakou ke hai ia akū ka lohe no ko lakou akoakoa pu mai, koe paha na pilikia ano nui. Nolaila, i ka pau ana o ka laua mau kukakamailio aua, ua ka-ua aku la o Kepanila i ka opio e noho iki laua ia koena la ame ia po, a kakahiaka nui ae, alaila, hoi oia e ike i na makua ame ka aina, a nana no hoi e ike ka wa kupono no kana apana hana. Pela laua i noho ai elike me ka au'a a Kepanila, aia laua i hooluolu ai ia po no ka maluhiluhi o na maka, ua halawai iho la ko Kaehuikimanoopuuloa uhane kino mano me ko Kapukapu uhane, a olelo aku la keia, "eia no au i Hilo nei me ke alii, ua pau ae nei na munawa o ka lealea hauoli, a he hana ano nui keia e noonoo ia nei no'u. "E kali nae hoi olua pela a hiki aku wau i keia kakahiaka, alaila, noonoo pu kakou i ka hoo makaukau ana i na mea e pono ai no ia wa o ka hana." Ika puoho anaae o Kapukapu, ua hai aku la ia i ka wahine i kona halawai pu ana me ke keiki ma ka moeuhane, a e huli hoi aku ana ia 1 ke kakahiaka. Hai pu aku la nohoi oia ika wahine, °Aia ka he hana nui nona e noouoo ia nei, aUnaea hiki mai ia manawa, alaiU, hfti wai oia i

Ua pono a maikai ia i ka manao o Holei no ka lioi aku o ka laua keiki, oiai ua lu'alu'a no ke āloha, ina pela iho la ka moe okoa o ,ka malamalama. Nolaila, elike nohoi meko Kapukapu ano mau no o ka laulele i na mea ai na ka laua keiki pela no oia i pane aku ai i ka wahine: u Aia a ala ae kaua i ke kakahiaka, iho oe i kahakai, hulihuli aku hoi oe i mau wahi mea pili kahakaa, i hoi mai ia o ke keiki ua makaukau, a na'u nohoi ia e noho a pau ka'u mea i ka hana, alaila, iho aku au/' Ke maikai wale la no ia i ko II(»lei manao, oiai ke hauoli mau la oia e hiki mai aiia ka wa e hoohalawai ia mai ai kona mau kiionohi me ka laua lei aloha. 0 ka noonoo iioko o ua Holei nei o ka loaa ona i'a nui nepunepu momona no ka ainaawakea o ka laua keiki, a he manaoio nohoi kona e loaa ana 110, oiai he kino mana ko ka laua keiki. laia e 11001100 ana pela, i hakalia nohoi a malamalama o ko ianei hele aku la no ia ma ka hakala o ka hale a hai mai la na lau-i, a ke liuliu la kela no ka iho. A oia ka Kapukapu i pane mm ai i ka wahine: "Hao wale hoi nei kakahiaka a kou alawiki e liuliu mai nei, no kou hai ia ana aku nei paha no kau apana hana. ,, u No ko'u noonoo nui no ka makaukau, i kou hoea ae ua lawa ka'u, e kali aku ai kaua o ka hoi mai o ka kaua lei aloiia, o ka hooko o ia ana iho nei o keia mau la// me kona hai pau pono ole aku i ke ano o kana e lia nei, aka, he nanehuna ia ana i manao ai, aia a na kona makaukau e hoike mai i kana kane aloha Kapukapu. Ia manawa like nohoi aia o Kapukapu ke noonoo pu la i kana ahui īnaia pala kapule e auamo aku ai i kai, ame kana pu-awa lau i hele a ililena, a ulu ka limu i nalia e na kino lau o Kahueloku. Nolaila, i lawa no o Holei a mahiki ka la, o ko iala haalele aku la no ia i kahi pupupu hale o laua, a ke kaukoe la kela no ka hoea aku i kahakai me ke ake aui e ike aku no i ka hokua o ke kai. Oia kakali hoi ko ianei a ku ana, i nana aku ka hie ua hele a maloo ka limu o kau pa-a-la,i ka ua mea o ka malie a ka launa ole,ke alawiki wale la hoi keia a hemo kahi kakua, a makaukau kahi apeu hele kahakai, o ko ianei ku ae la no ia hele ana me ka ownao no omakaukau o «a ono na

Haule aku la keia i ka pa-a-la no ka ee oke alinalina, ua hele ifio la a papakini iluna o ka haloaloa aa, o ko ianei miki aku la no ia a ma kekahi wahi olae. 0 keia wahi he hohonu, ma ka hūli moana o ua wahi nei ana e kulou nei i ka ohi i ka i'a ku, a oiai oia e waloa ana me kona haupu mua ole ae he poino, oia no ko ianei wa i paia ae ai e ka hiu o keia mano a pahu ana iloko o ke kai. E na makamaka, o keia hiu a kakou e ike nei, aole ia he hiu no kekahi mea e aku, aka, no kekahi mano nui hookalakupua aihemu o ke kakahiaka nui poniponi, a maau hele o na makalae. I au hele mai oia no ke ake no e loaa ona koalaala.oia: kakahiaka, pela kakou e ike nei aia aku la ua Holei nei a kakou iloko o ke kai, a imua o ka waha o ka i'a manamana o ke kai. Aka nae, i ka wa i paia ai o ua Holei nei a waiho iloko o ke kai, anehe aku la ua i'a nei e hopu aku, oia no ka wa i poholo mai ai mamua o ka loaa ana aku o Holei, he wahi Opuie, nolaila, mana® loa iho la ua mano la, i ka loaa ana o ua wahi i'a nei i kona laki, aka, aole oia i ike ika manao o keia wahi i'a oka poholo ana aku la iloko. I ua wahi opule nei i paholo aku la iloko o 0 ua mano nei,oia no ka wa a ua wahi i'a uuku Ia 1 uu aku ai i na mea apau loa o loko o ua mano nei a puaina aku la mahope a make iho la u& mano nei. Ua piha loa ia oia e ka maka'u no keiahaule ana ona iloko o ke kai, aka, aia no nae he manaolana īloko ona, e hoea mai ana no he lae lanakila anano oia mamuli o ka mana o ka laua keiki. Aka, ī ka waaka mano i anehe mai ai e lalau iaia, ame ke paholo ana mai o kahi opule iloko °ia 110 ka «a i ku pinapinai mai ai o ka nalu, a ooloku mai la hoi ke kai. Na keia kaikoo o ka wa emoole loa i hapai aku ī ua manao la a kau ana i kula, a kohihi ana ka loko iluna o ka aina maloo, a o Holei hoi aia pu oia ī kula, a unu ia aku la na i'a e iho a muu mokaki 1 kula, a np kahi opule hoi a kakou i ike ae nei, kahuli ae la oia a lilo i wahi pupu kahakai, ame ia kino oia i oili aku ai i waho a hoi aku la i kona wahi i heie mai ai, ka mea nana i hoopakele ia Holei mai k« waha mai 0 k» i'» nui o kt woana,

. Maanei e hoakaka aku kou mea kakau, oiai 0 Holei i haalele aku ai i ko laua hale, aia no ke ike mai la kela mau maka hiaa o Kaehuikimanoopuuloa, nolaila, i ka maopopo an* iaia aia he kupua ke ake la e hoopoino i ke ola o kona makuahine, oia no kona wa i hoouna mai ai i kekahi o kona mau kino lau oia o Opule, e hele mai e pepehi i keia kupu ino. Ptla kakou i ike ae la ua hoopuhili ia kela i'a uui maiiamana e kahi i'a iki, me heia ua hoopauia aela paha kou naluea e ka mea heluhelu no keia oili kupanaha ana o nei wahi ia. Ano Holei hoi, i kona kan ai>a no i kula me ka maikai ame nai'a like ole o ka moana, me kona poino ole, o kona ku ae la no ia a hele aku la e laulele 1 ka wae ana ma ka ia maikai e puholo ai na kana luhi. Oiai i kona wa i pai ia ai e keia kai hoee, aole no ona wahi i poioo iki, a pela no oia i hiki ai ke laulima pu no ka hoomakaukau ana no kana apana hana, wae ae la oia a he kumu ula nui na ua alii opio ia o Puna, a pukaua aku ana hoi no na kai o Hawaii nei. Oia noho hoi ko Kapukapu i uka no ka hoomakaukau ana i kana mau kihene ai a'kana keiki,a lele wale ae la no kona oili no kana wahine, pela oia i awiwi ai e haalele aku ia uka, a e iho koke no ka ike ana pehea la kana alii wahine, akahi no la o ka lele honua o kona oili, a ika makaukau ana o kona iho koke mai la no ia. laia i hiki mai ai i kai ma kahi kokoke mai i ko laua wahi papai kahakai, ike mai la oia i kana wahine e noho ana ma hai o kapuahi, a e moe ana na lawālu nui. Kuu iho la keia ina kihene ai a ke keiki oia mamaka ana mai, huli aku la a nana i ka wahine, ike aku la no oia aole he wahi helehelena anoe, aole hoi i ka pihoihoi. Hoomaoe wale aku la no nae hoi ua Kapukapu nei i ka wahine me ka hoom.au ana no i ke am peahi, i ka ka weia oia iho ana mai oia kula ilima nopu ika wela o ka la. "Ea, kaikoo ka paha hoi kahakai nei ke pii nei ka makena a kau i ke kula ilima?" "Auwe! he kaikoo mai ka kau e ke kane, he make paha ko'u, e ole no paha ke kiai o ke keiki pakele ai au. ina paha o ko'u hana ana keia e make ai, oiai ua pakele aku 1« i kela hana mua an», o keia ka hana e lilo ai o ke oi*."

"Heaha hoi keia," wahi a ke kane, oiai ke hooiaio la oia i kana i lele si o ka oili, a o ke kumu nui hoi oka puahi nui oia iho ana mai. Hahai aku la ua Holei nei i ka moolelo mai ka mua a hiki i ka hope, & oia ka ke kane e hoohialaai mai la. Ika pau ana pane aku la ke kane: ">Ka, he keu no a ko maumaua i ka poino mau i ke kai, ane paha a aole a kaua keiki a kokua hoi oke kai nei, o oe ka lehua mua o na wahine i poino." Pane aku la ua Holei nei i ka huaolelo maikai: ,l Kai la hoi oia ko kaua mea i pule ai ike Akua, e haawi mai i na kokua ana i na hora o ka pilikia, a no ka ike no ona pela iho la au e hana ia ai, haawi mai oia i keiki i'a i kokua no'u no ke kai." "Oiaio kau e olelo mai nei, oiai ua maopopo no iaia pela, a haawi mai ia kaua i keiki e hoopakele ia ai ko kaua ola, a e kaulana ai kaua i na hanauna he lehulehu ma nei muli aku." I ka pau ana oia uiau olelo a laua, oia no ko laua wa i huli ae ai no na mea e pili ana i ka papa ]iana hoomakaukau i ka huakai huli hoi mai a ka laua keiki. Ke laulima mai la hoi o Kapukapu i kana apana hana, a ke moe nei hoi ka Holei lawalu kqmu ula, a e hoohala ana nohoi i kahi wa o ka laea kamailio ana 110 na mea pili no i ka laua keiki. E waiho no kakou ia laua e hoomakaukau ana, a e huli aekakou a naoa i ka mea nona keia hoouanea, oiai no oia ke lualai pu la me ke alii 0 Hilo Hanakai, i ka olu kohai o ka wai awili i ka nuku o ka manu. A i ka pau ana o ka laua paina kakahiaka, a mahope iho o na hooluana ana a ua mau alii la, 1 huli mai ai ke alii o Hilo a pane mai la ia Kaehuikimanoopuuloa: "Ke kokoke mai nei ika manawa e hooko-o ia ai o ka kaua pili paa ana, ae makalahia ai ia mau la o ka luaua pu ana, a e hoi aku ai oe no kou wahi, a e noho iho ai hoi au ine ka mehameha. "0 ka'u nae hoi ia oe," wahi a Kepanila, "a i kokoke aku hoi i ko la ea, mai poina hoi oe i ka hui pu hou mai « e n'n luainua ae oia mau la, oiai he hi«o aku ia mauawa,, a tuai poina i keia kauoha a'u ia oe," [E hwnōtria ofcv ono,)