Ke Au Hou, Volume II, Number 20, 17 May 1911 — Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE—A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE—A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO

MAHELE EHA Ke A'o ia ana o Ka-Mxki ame Ma-Ka'iole i ka Nou PoHAKU AME KA AlO PoHAKU "Haliia i kai i ka moana kai popolohua mea a Kane la, kai Kona, kai pualena halehale po'ipu kulia mai Kahiki ka nalu kakala, puleileho ka inoana, ku ka punakea i uka, e nihi e malama i ka leo, inai hoopale o hewa auanei—e." I ka pau ana o ke kamailio ana a ua kupunawahine nei, lele mai la ua luahine ala a ku iho Ja iluna o ke po'i o ka umeke i hoohuliiake alo iluna, a oia no ka wa i ala ae ai o Ka-Miki ame Ma-Ka'iole a lele aku la a ku ma ka puka i lawalawaia i ka aha ia Halekumu-o-ka-aha, a ike iho la i ka maalo o ke aka o kekahi kanaka a ma kona lima e paa ana he wa]ji paakai. Ike ae la ua mau keiki nei, a kahea ae la o Ma-Ka'iole: "He kanaka la, "He hi'a wawae loloa." "Auhea?" wahi a Ka-Miki. "Ei ae, ke maalo ala, "Ke kolo ae la, "Me ke aka-Hekuawa." Pane mai la o Ka-Miki: "Heaha ko ka lima?" "He wahi paakai." Ia manawa no i huki ae ai o Ma-Ka'iole i ka alihi o ka aha o ka "hei" kaulana i kapaia o "Kanaka." A ku ana nohoi ua kanaka nei ma ka puka o ka hale o lakou nei, a pane mai la: "He wa-hi, eia la, he i'a ai loa, ai kopipi, ke lele ala i ka welelau-lima, a'ioaia a koe koena

la—e, e na kama aiwaiwa a kolo-i-uka—-A Hihi-kaupe'a-kau-manamanaM-ka-nahele, A kini noho anu hoopa-e-e i ke kanaka, Kapu hookamehai i ka malihini." Kahea mai la o Kauluhenuihihikolo-i-uka, "E komo hale maloko, ua wehea ka puka nou, ua loaa ka mohai a na kama he i'a ku lioowili i ka welelau-liiaa e haa ai la—e." Ia manawa no i komo mai ai ua kanaka nei, eia nae, aole e hiki iaia ke noho iloko o ka hale a moe hoi, oiai, aole hiki oia ke pelu a pupuu. O ka inoa 6 keia kanaka, oia o Kanakaloa, he kanaka ikaika a he luaole ma ka inama, a he olohe aiwaiwa ma ka mokomoko ame ka ha'iha'i ame ka nou pohaku, aohe e hala kana pohaku i ka lonalona ame ka pua mauu. He lawa piha kona kino, he iwi wale no na wahi apau a hui pu me kona lawakua maoli no, alaila, ua hiki ke olelo ae, aohe ona hoa lealea e kohu ai ka hoopapa ana o na kahua mokomoko. He alapa a he hueu keia Kanakaloa no na puu o Ua'upoo'ole o ka naele ulei o Hikuhia a ine na awawa alualua o na Puu Hinuhinu, a o keia ke ahikanana o kela wahi i kaulana i ka powa kimopo i kela au kahiko i kaulana a hiki i keia la i kapaia o Kapipa, e pili ala mauka o Puunahaha ame Pumauu i Kaulupulehu, a i kapaia hoi mahope mai nei o Kaupulehu, A o kahi i noho ai o keia kanaka, aia ia maluna o kekahi puu i ulupuni ia e ke pili Kalaualo o Muheeuui, e ku ala i ke kula e pili

ala i ka palena o Kukio ame Kaulupulehu, oia hoi o Kaupulehu. A aia hoi ma ke kua o keia puu eku nei kekahi pohaku nui a loihi hoi, i kapaia kona inoa o Kanakaloa a oia ka maka o kela ko'alawaia kukaula o Kahoowaha ka inoa e o nei a hiki mai i keia la au e ka mea heluhelu e hoonanea nei me ka niea nona keia moolelo hoonipuuwai o ka manawa. A elike me na mea i oleloia ma ka hoomaka ana mai o keia moolelo, o ka hapanui o na wahi i pana inoa ia ma keia moolelo eia 110 ia ke waiho nei a hiki mai i keia la a kaua e heluhelu nei ina wahi pana t ahe mau inoa onoi loa hoi no na poe a pau i oleloia ma keia moolelo Hawaii kahiko o na au i okikilo i au wale ka la, a oia mau inoa eia no lakou ke kapa mau ia nei ma ia mau inoa a hiki i keia la, a e hooiaio ana i ka pololei o na mea i oleloia ma keia hoonanea o ka manawa. A maanei e ka mea heluhelu e hoakaka pono aku ka mea kakau moolelo i na inoa a pau 0 na wahi i pana inoa ia i komo iloko o keia moolelo nenehiwa a hookamehai ma keia nee ana'ku o ka kakou moolelo a pela lioi na inōa o na kupuna a me na ohana makua o Ka-Miki a me kona mau hoahanau i oleloia ma keia hoonanea kamahao. E hoi hou aku kaua e ka mea heluhelu i hope a he)e mai ma ke ala pololei o ka kaua moolelo, a ma kahi e pili ana ia Kanakaloa a me ua mau keiki nei a me ke kupunawahine o laua oiai iakou iloko o ka halau hale alii o lakou 1 uka o Kalamaula, a i ka'paia hoi i keia wa o Kaukahoku, aia no keia wahi e waiho nei i uka o Kohanaiki a hiki i keia la, a aia no he mau / kihapai nunui a maikai e waiho ala malaila, a he ponahd akea keia aia iwaena o ka nahele ulu ohia loloa, hihiia e ka leie, i ulu paaia e ke kukui, ka opiko a me na ano laau like ole o ka waokele. No ka loihi launaole o keia kanaka a me ka pololei pu o kona kino, aole hiki ke pelu a pupuu mai, nolaila, o ke poo wale no o ua kanaka nei kai komo mai iloko a kauiailio me lakou oei r

0 keia Kanakaloa no hoi, he ohana pili loa keia i na ohana kupuna o na mea nona keia moolelo oia no hoi o Kuamua-a-Lau-ahanahana, ke kane a Kauluh,enuihihikolo-i-uka, a nolaila, he kupunakane ponoi keia Kānakaloft no KaMiki a me Ma-Ka'iole. Mamua o ka hele ana mai o keia Kanakaloa, ua ike mua iho la o Kauluhenuihihikolo-i--uka, eia ke liuliu mai la keia aiwaiwa e mai no ka hui launa pu ana me Kauluhenuihi-hikolo-i-uka a me na moopuna hi'apa'iole ana. A oia ka kakou i ike aenei i ka hana aiwaīwa a ua luahine ala a me na moopuna i mea e ike ai o Kanakaloa i ka makaala a me ka makaukau mau o Kadluhenuihihikolo-i-uka, a me na moopuna, a oiai, o keia hele ana maila o ua Kanakaloa nei, e hele ana oia e lke pono ika oiaio o na mea ana i lohe wale ai no ke koa, ka wiwoole, ka ikaika, ka mama a me ke aholoa o Ka-Miki, ka eleu hoi a me ka miki ma na kiina o ai a pau loa i a'o ia'i laua eke kupunawahine o laua a ma-kau. A nolaila, o kela he'i a kaua i ike aenei ua lawalawaia a paa i ka puka oka hale a me na hana aiwaiwa luaole a ua luahine ala a me na moopuna ana, he mea ia e ike ai a maopopo hōi ia Kanakaloa aole hiki iaia ke hoomahua, a kiu i ke kulana o Kauluhenuihihikolo-i-uka, a me na moopuna ana, a he mea hoi ia e hooia piha aku ai i ka nui palena ole o ka ike o kela luahine aiwaiwa nui wale. "Mama wale Loi ka huakai a ka-ea" i ke ala-iki mauka o Kapipa,ala nihi manamana me ka opeope i ke kua, a waiho i ke ala na iwi o kamahele—hele no a Maunakilona a hoi hou no i hope ka opeope a ke kamahele. "E helea ia mai i ka la inehinei, Ina ua papapae kaua i Kahakaeaea, Ea mai la no oe —aohe no he wa, O ka hala ana iho la no ia la." Ma keia mau olelo a ua luahine nei ua ike mai la no hoi o Kanakaloa i ke ano o kela mau olelo, a oia kana o ka pane ana mai. "He oiaio, aohe a'u mea e nema aku ai ia oe e Kaulu-i-ke-kihi-o-ka-malama— "Ka'ulua ka la, * N# Ka'ulua ka ua,

Ka'ulua ka makani, Ka'ulua ke kai, Ka'ulua ka malie, Ka'ulua ka hoku e kau nei, E Kauluhenuihihikoloiuka—e. "Ko noi aku nei au e ae mai oe e hookuu mai i na moopuna me a'u, a i a'o aku au i ka'u mau ike a pau i na moopuna a kaua." "O keahana ike au ea'o ai i na moopuna, oiai ua a'o au ia laua i na ike a pau aohe mea i koe, a he mau la kapu keia no laual" "O ka nou pohaku, oia ke a'o ana i ka nou ma kalii i makemake ia e pa a make ka mea i nou ia. "Ina ma ke poo, ma ka maka, ma na wawae, ma na u-ha, ma ka opu a ma na wahi a pau o ke kino a pela aku. O ke a'o'ana i ka alo, ka lele a ine ka hopu ana a ma-kau, a lehia, a he wai auau ia e pahee ai ka ili o ke koa nou a olohu pohaku. "O ke a'o ana i ke anō o ka nou ana i elua a ekolu pohaku i ka wa hookahi e hiki ole ai ke pakele ka hoapaio, oiai, e lele ana i ka lae, i ka opu a i na u-ha,aole loa he akamai e hiki ke alo i na eho pukolu, a oia na pohaku i oleloia "o na A-la Pu-ke o Kii Lenalena,'' lena kela, lena keia, pu-ke na a-la, pau loa i ka make. "Ua.hiki ke a'o i ka nou a pa ka Io ame ka Iwa i ka poiuiu o ke aewa o ka lani me ka hala ole, e kii pololei ana a pa ma kahi i makemake ia. O keia ka'u mau ike ano nui e manao nei e a'o i na moopuna a kaua, elike me ka ike a'u e malama nei, a e a'o ana au ia laua a pau kuu ike i ka moni ia e laua a paa iloko, a oia ka wa e ku ai ka hele ana e makaikai ia Hawaii a pupi. "Ei aku imua na poe olohe a piha ike, ke akamai, ka ikaika, ke koa ame ke aiwaiwa, aka, e hoohoka ia aku auanei lakou e Ka-Miki ame Ma-Ka'iole, ma ka nou a olohu pohaku ana, oia hoi na "Lono Eho Pukolu," e hiki ole ai ke alo a pakele. "Ua loaa ia'u keia ike, a'u e olelo ae ai, aole loa e hala ka'u pohaku i ka lonalona ame ka pua mauu, a o ka mea e hala ai kuu poha» ku, aole ia he kanaka, he akua ia. ' "Ina pela, ua pono ia manao, e hoi na

moopuna me oe eao ai ika nou pohaku, kft alo, ka hopu, ka lele, ka olohu, ka ope'a a pela aku.'' Ahe oiaio, ua ao iho la o Kanakaloa ia Ka-Miki amo Ma-Ka'iole i kona ike apau a hiki i ka ailolo ana o ua mau moopuna nei a Kaulu-henuihihikolo-i-uka, a he mau aiwaiwa luaole o Ka-Miki ame Ma-Ka'iole ma ka nou, ka olohu, ka ope'a, ka pehi, a pela hoi ka alo ana i ka pohaku, ka lele, ka hopu ana a pela aku. E ka mea e heluhelu nei ika moolelo ho- , oni puuwai o Ka-Miki, eia kaua ke hele aku nei i ka manawa o ua mau aiwaiwa ala a kaua e hele ai e kaapuni ia Hawaii. Ma keia wahi o keia moolelo, aole he mea i ike a maopopo no keia hele ana o Ka-Miki ame Ma-Ka'iole i ka hoopapa me na ahikanana, na olohe pukani a puni ka moku o Hawaii-nui-Akea, o Kauluhe-nuihihikōlo-i-uka ame Kanakaloa, o laua wale no na mea i ike a maopopo no keia huakai a na moopuna. Ia Ka-Miki ame Ma-Ka'iole i puka ai mai loko aku o ka halau alii o lakou, a haalele iho hoi i ke kupunawahine i ka uka anoano o Kau-kahoku-i-ka-maka-o-ke-aouli, ua pule ae la ua kupunawahine ala i keia pule penei: (Pule aloha i na Aumakua.) Ia Na-mu, ia Na-wa Ka nehe iluna, ka nehe ilalo, Kaa akau, kaa hema, Kumakanirha-i-ka-lani Hekili-kaakaa-i-ka-lani Kauilanuimakeha-i-ka-lani Pahe i ka lani E ola ia Pele Ka wahine, ka loea Ka ike, ka mana E mana ia Ka-Miki la E mana ia Ma-Ka'iole la, I a'e la honua la, Noa la, lele wale." (E hoomauia aku ana.) — naue e ike ia Keoki Iwaiwa raa ka Banzai Saloon ma alanui Hotele, poo mauka o alanui Kekaulike, inalaila e loaa ai na waioua helu ekahi ame na waina maikai. He mau pa mea ai hana ko n$ awakea apa\\,