Ke Au Hou, Volume II, Number 19, 10 May 1911 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI

[Kakauia c Ka Ohu Haaiiko i na Knahhoi Ekolu.]

MAHELE II • . Ka Huli Hor ana o ka Huakai Makaikai no Hawaii Nui Akea—Hakaka Hou o Kaehuikiman<sopuuloa me na Olali o Moana-wai-ke-oo Me he la, ke nana aku e nalu ana oia ina paha e liooninole kamailio loa aku ana ua wahi opio nei, alaila, he mea paha ia e puka hewa ae ai iaia, a o ke ahuwale no ia o na mea apau me kona haupu mua ole nae hoi, ua ahuwale ia ia nei na mea apau loa a lakou i hana ai i Kona. Ke ike pu la hoi ua w r ahi opio nei, he hana maikai maoli no iaia kona hai ana aku i na mea apau loa a ke akua Kamohoalii i hai mai ai iaia. Oiai hoi o kekahi kumu o kona manao ana e lioike aku pela 1 mea e ike io ai ua Kepanila nei i ka pololei o kana mau mea apau loa i hai aku ai me ka nalo ole o kekahi mea huna a lakou. Malia paha, o lilo ia i mea.e weliweli ai oia a e ike ai hoi, eia no ke akua me ia, a o kana mau hana kupanaha apau e hana nei, na ko akua mai no ia, aole na kona makemake ponoi iho, nolaila, hoopuka aku la ua opio la: "Eia ka, he hana pili keia a oukou i noho mai nei iloko o ka aha kuka no'u, hoole ino mai nei nae hoi oe ia'u." Ua kamailio aku la 0 Kaehuikimanoopuuloa i keia mau olelo me ka akaaka pu ana, i hana oia pela i ole e kaumaha ua alii ala o Hilo. <l Pehea i maopopo ai ia mea ia oe, au e koho hewa wale mai nei no?'' wahi a Kepanila 1 ninau niai ai. "Ua hai mai nei ke akua o ka moana ia'u o Kamohoalii, oia ka oukou hana i akoakoa

mai nei, c makemake ana oukou e kahea i ahaaina nui na ko ke kai nei poe, a i ka waehui ai o na poe apau, alaila, ia wa oukou e kukala ai ia'u i pukaua nui no oukou, a i alihikaua hoi no ko kakou nei moana, a loa ia aku ana keia kono a oukou a hoea i na kukulu o Taliiti.'' Hoholo ae la ka noonoo iloko o ua alii nei o Hilo, he mea maikai maoli no kona pono e hoike aku i na mea apau a lakou i kuka ai, aka ulu hou mai la he noonoo iloko ona e hoouna aku oia i elele imua o kona mau hoa alii no ka hai ana aku i keia mau mea ana e lohe nei. A e hoike pu aku hoi ia lakou, ua ahuwale na mea apau a lakou i hana malu ai, a e hoike ana oia i ua mau mea huna ala me ka huna ole iho i kekahi. Nolaila, kauoha koke aku la oia i kekahi o kona inau kukini mama e lalelale no ka makaukau e hele e hai aku i kona mau hoaloha, no ke ahuwale o ka lakou apana hana i ohumu ai no Kaehuikimanoopuuloa. Kaua aku la oia i ua opio nei e hoomanawanui iho laua a huli hoi mai oia, pela oia i hele aku ai e hai malu me ka lolie ole ia mai, oia ame ka elele wale 110 ana e hoouna nei ke lohe, a hai pu aku la hoi oia, e hoomama pu aku i ua poe alli ala, aole e kaumaha no ia lohe ia ana o ko lakou manao i kuka ai e ua wahi opio nei. I ka pau ana o kana hai ana i ka olelo i ua elele nei ana lue ke kauoha paa aku ona e hai i keia lohe i na alii apau, ko Kohala, Hamakua, Kona ame Kau, ua nalo aku la ua

kukini nei me ka oili pua-o ana iwaena t> na auiui ale o ke kai a hoea i ka La'i a Ehu ia la no, u huli hoi niai la me ka pane ana mano alii o Hawaii, e mahalo mai ana i kona hai ana aku i na niea apau, a hoike pu mai la nohoi ua mau niuhi hi'u kani nei o ka moana, aia ko lakou mau aloalii ke liuliu ala i ria hoohiwahiwa no ka ]a noi e hiki mai ana. Aole no i4iai, aku o Kepanila no keia hana ana e hana nei me ka elele ia Kaehuikimanoopuuloa, aka, ke ahuwale mai la no nae ia hana iua opio ala a kakou. A oiai laua nei i hui hou ae ai, oia no ka wa a ua opio la i hoike aku ai ia Kepanila i na mea apau me ke koe koena ole. I ua alii ala o Hilo e lohe nei i keia mau mea liuna ana i manao ai o lakou wale no kai ike, oiai he mamao loa o Kona mai kahi mai a ka opio e noho ana, eia ka e ahuwale ana i ua opio pepeiao lolohe nei a maka noii. Me keia ni|iu ano iho la la.ua i hoohali kaniailio ai a hiki i ka lawa pono ana o na manai olelo a laua i manao ai, 13, wa i hookapeke ae ai laua i na kukai olelo ana no.na lealea o keia ame keia ano o mua o ke aloalii o Kepanila, oiai no e hoomauia ana. Ua noho mau keia mau lealea no ka hanohano o ka opio elike me ka makemake 0 Kepanila, a mamua ae o ka hiki ana mai o ka la ehookuuai ka aha hauoli a ua mau alii nei, ua hai aku la ua Kepanila ala i ke anaina i keia mau olelo: "E o'u mau pokii o ka moana, mamua ae 0 ko kakou hookuu ana i keia aha hauoli no ka hanohano o ka malihini opio a o ko kakou pukaua ikaika hoi oia o Kaehuikimanoopuuloa, a 1 ka hoi ana aku o kela ame keia mea no ko lakou inau wahi iho, e noho kela ame keia mea me ka hoomakaukau ana no ka wa e kaheaia aku ai e na elele, oiai, aia he hana nui na kakou e hui akoakoa hou ai, ma ke ano ua aie nui kakou i ka hanohano o ka mea a kakou e luana pu'nei. "Nolaila, ia oukou e hoi ai, e hoolohe oukou i ka wa e kukalaia aku ai ka leo alii, a e lawe mai kela ame keia i kahi hua limu uuku elike me.ka mea e loaa ana. O ka'u noi wale

no ia oukou e na pokil, e malama oukou me ka hoolohe i ka leo o ke alii opio, mai kue iki oukou, oiai o ko kakou alii nui ia, a owau aku malalo ona. E hai pu aku i ka lohe i na poe a pau, mai ka elemakule i lu'alu'a na makahiki a ka luahine kolopupu, e hele mai i ka ahaaina nui wehiwehi a kakou e akoakoa aku ai aia i ka huli moana mawaho o Kealaikahiki i Kahoolawe. He halawai ano nui keia a kakou apau i ike ole ai i kona lua i na la o ko kakou ola ana, ke huipu aku kakou ilaila, oiai, e huliamahi ana na'lii apau o Hawaii nei, mai a Keliikau-o-Kau i ka huli e pili ala me Puna i ka lae lele iki kai o Apua ame ka papa alohi mai o Maukele, a kilohi aku i kukulu wale la o <Kahiki, hookahi ke kaunu ana a na hoa i Waiolohia. A e na keiki ilikini o ke kai o Hilo i ka pu'e-wai, ke noi aku nei au ia oukou apau, e haawi i ekolu mau leo hoonani a mahalo i ko kakou alii opio Kaehuikimanoopuuloa." I ka wa i kuu iho ai ka leo o ua alii Kepanila nei, oia no ka wa i pinana like ae ai na pewa hi'u o ua mau i'a manamana nei a hahau iho la i ka ilikai no ekolu manawa, a ua like pu ke kani me ka leo o ka hekili e uina nakolokolo ana i ka lewa nuu, a wawalo kupinai ae la i kai 0 Waiakea. I ke akakuu ana iho o keia mau hoouluku a ua mau lehulehu ala o ka lihikai o Hilo, oia no ka wa i pa-e mai ai o kekahi leo maiwaena mai o ke anaina e ninau mai ana: "Alaila, heaha keia ano liana nui a na alii ame ka lehulehu e akoakoa ai ia wahi?" "He hana nui," wahi a Kepanila, "a o ka lua ole hoi o na hana i malamaia e kekahi poe 1 keia mau la, a ao)e no paha ma keia hope aku * r J neu "Healia ua hana ala?"' wahi liou a na leo ninau i olowalu mai ai mai kekahi poe mai o ke anaina. 4 'o ka liana a ua anaina ala a kakou ehuhui pu aku ai na maka i Kahoolawe, he hana kapu akua ia a ku i ka weliweli, aka, ke ninau koke inai nei nae hoi oukou, nolaila, aole paha he hana ku i ka pono ka uumi ana iho i ka ono

, a ka puu i makemake ai, a o ke kumu nui hoi 0 ko kakou akoakoa ana aku, nolaila, ke hai aku nei au ia oukou a e hoolohe niai nohoi oukou, o ua hana ala, oia no keia: "Akahi: No ko na alii o Hawaii nei haawi ana i ahaaina no ka hoohanohano ana aku 1 ka kakou malihini kiekie o keia la, i.niea e hoomananalo ia ae ai ko makou hilahila anie ka lihaliha no kana mau hana pookela o ka lawe ana aku nei ia makou me ka maikai e hoikeike a hoea i na kukulu o Tahiti. "Alua: E hoolauna aku iaia imua ona poe apau o ko makou mau aloalii. "Akolu: 3STo ka hoalii a kuahaua ana iaia i pukaua nui a i hoopakele no na kai a makou i noho mana na alii o Hawaii nei. "Mawaho ae o keia, e poni ia ana oia i Moi no na Kai maluna o na mea apau koe wale aku no ke akua o ka moana oia o Kamohoalii, a o makou apau e noho aku malalo ona ma ke ano hoomamalu wale iho no, a oia ka hana nui oia ahaaina. "Ke hai hou aku nei au ia oukou, aia aku no he mea nui i ike mua ole ia e oukou, oia hoi ko oukou lohe wale ana no Kamohoalii ke akua 0 Kahoolawe, a ina ia akoakoa ana ke hiki mai 1 ka wa o kana apana hana, e ike pono ana oukou iaia he maka no a he maka ame ke ano o kana hana. A nolaila, pehea ihola la ko oukou manao no keia a'u e hoike nei?'' wahi a ua Kepauila nei i ninau aku ai. "Ua pono, aole he olelo hou ana aku i koe, oiai ua aie nui kakou ma o kou hele ana aku nei ma kau huakai makaikai me ka kupono ia,'' wahi a ke anaina i hooho likk'mai ai me ke ohohia, me ka pualu lokahi like ana ae o ko lakou mau leo, "E ola mau loa o Kaehuikimanoopuuloa." No Kaehuikimanoopuuloa nae, aole he huaolelo puka mai kona waha mai, aia oia ke kakali ala o ka hiki mai o ka la o kana hana, a oka la nui hoi i manaoia ai nona, a e kakali aku ana no oia o kona ui ia mai, alaila, e pane aku ana no oia ia lakou e waiho i kona manao a hiki mai ua la ala, Mamuli o ka mi olowalu o_na Uo hooho e

olowalu nei, me kona nana malie wale ana n°» a hiki i kona kono maoli ia ana mai e kekahi poe e hai ali :u oia i kona manao, a oia no kana i pane aku ai elike me ka kskou i ike mua ae nei i kona manao. i ko lakou lohe ana i kana pane, ua lilo no ia he mea maikai ia lakou, a oia ka wa i hookuuia aku ai kela ame keia mea e hoi i ko lakou niau wahi iho, me-"ke kakali nui ana o ka hit :i mai o ua la nui ala e upu ia nei e na keiki o ke kai. Oiai hoi ko Hilo poe e liuliu ana no ka la lealea o Halalii, oia no ka wa like i ala mai na hoomakaukau ana ma na wahi a puni o Hawaii,aia ke kala ia ala ka lohe ma na wahi apau e na elike me na hoonee hana anaa Kepanila ka mea iaia ka hanohano oia apana hana i hooholo lokahiia ai e fakou ma ka halawai o Kona. Penei ke ano o kana hoonohonoho ana, he hookahi elele e hele loa aku oia a hoea i kukulu o Kahiki me ekolu kanaha mau ukali mahope ona, a o ka lakou hana o ke kii pololei no a loaa na alii o Tahiti a waiho aku no i ke kono imua o lakou, a na ua poe alii ala nohoi e hoike aku ka lohe i.na makaainana. O keia elele hookahi, he kino mano maoli kona, a o ka nui aku o lakou he mau kino i'a like ole o kela ame keia ano f Oka manao o keia hana a ua alii nei o Hilo, i hiki ai ia lakou ke kono aku i na i'a like ole apau ma ko lakou alahele 110 ke kipa pu ana mai ia la nui. E koomauia aku ana.