Ke Au Hou, Volume II, Number 11, 15 March 1911 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI

[Kakauia e KA OHU HAAHEO i na Kuahiwi Ekolu.]

MAHELE II

Ka Huli Hoi ana o ka Huakai Makaikai no Hawaii Nui Akea —Hakaka Hou o KaEHUIKIMANOOPUULOA ME NA OLALI o MOANA-WAI-KE-OO Ma ia wahi lakou nei i hoopilipili aku ai mahope o kekahi poe keiki ui e hee nalu ana he eha ko lakou nui, a aia o iala ke makaukau ala no ka hamu ana aku mahope o na wawae o kekahi keiki e makaukau ana i kona papa no ka hee aku, ua moe pono mai la hoi kona kino mamua o ka waha o ua mano malihini nei, a o ke amu wale iho no koe o ua kupueu ala, oia no ka wa i alai koke ae ai o Kaehuikimano-o-puuloa mamua, me ka pane ana aku: "E kakali iki ko kakou lalau koke ana aku i neia poe opiopio a kokoke iki aku i kahi papau, aia au a hoopa aku ma ko aoao, alaila, o ko kakou wa like ia e lele ai e hopu." O keia manawa a keia poe keiki opiopio e hee-nalu ana, oia kekahi o na la i muimuia ia mai ai o ia mau kapa kahakai e kanaka e makaikai ana i ke kaha nalu a na kamalii, me ko lakou maopopo ole ae, eia hoi nei kolohe ke holapu nei. A i ka ike ana oua opio nei a kakou ua kokoke i kana wahi i manao ai ua kupono no ka hoolele lupe ana i ua mano malihini ala, oia no ka wa i huli ae ai ua opio ala a haawi aku la oia ia Kepanila i ke kauoha no ko laua olepe ana i keia mano. He mea oiaio, iloko o ka imo ana a ka maka i kiloi ia aku ai ua mano nei a lele koheoheo

ana iluna mailoko ae o ka ilikai, a oia ka wa o na kanaka i ike mai ai i keia holapu e lele nei, a puhee nui aku la lakou no ka maka'u. Mamuli hoi o ka ike ana o keia poe i keia i'a nui manamana ua kau aku la i kula, pela kekahi poe i kahea aku ai i kamalii heenalu e hoi mai, a ke kupaka mai la hoi lakou o kela a-u keia a-u, aia ka pono o ka pae mai i ka aina maloo, me ka pili pu o ka hanu o na mea a pau. Aka nae, no ua mano nei i kau mai la i kula, ke makaikai ia nei e kanaka, a ke hoomakaukau mai la hoi kekahi poe no ka puku ana i ke ahi, a lilo ae la i puu lehu, a pau ae la ka kakou olelo ana nona. A no ua poe auau kai nei hoi, ua hele a naeiki i ka pae ana mai i kula, a no ka poe lawaia hoi, oiai lakou e lawaia ana, i ka wa i halawai mai ai o Kepanila ma me keia hokae [mano] a i ka pili ana mai i kahi o ka poe e heenalu ana, ua hoikeike aku la o Kepanila iaia iho, ame kahi opio i kekahi kanaka. Mamuli o ka ike ana a keia kanaka i ke alii o Hilo, oiai he hoailona no ia i kamaaina i na makalae ame na kai hohonu a puni keia Paeaina, ina i ha'o ka hoike a ke kamaaina i'a, e hoolale ana ia e hoi, aole e lawaia hou, a ma kekahi ano hoi, he makemake i kahi i'a. Ke loaa no ka i'a, o ka nalo aku aku la no ia, aole he hoike hou ana mai, oiai ua lawa aku la no ka makemake, pela nohoi ina no e ike a hoi, alaila, aole he poino, oiai ua maopopo no i ua manao kamaaina la ina iho ka hokae a

hoea mai, pela i hoike mua ai lakou mamua ae o ka manawa. Eia nae, i ka ike ana mai o ke kanaka lawaia i ua alii ala o Hilo ame keia mano uuku ma kona aoao, ia laua i hala mai ai, ua hai aku la kela i ko lakou nui me ka olelo ana aku: "O ke alii aku la ia o Hilo i hoi aku la, o Kepanila." O kekahi poe hoi i kamaaina loa i ua alii ala, ua liio ae la ia i mea hoopahaohao loa ia lakou, me ka noke ana i ka hoopaapaa ma ka olelo ana mai, "aole i loaa keiki o Kepanila, a ina he keiki, alaila, na kekahi poe e aku la ua, keiki ala i lawe hanai ia mai e ia ma ke ano hookama. Mamuli o ka hooia hou ana mai a kekahi kanaka e aku i ike i ko laua komo ana mai i kokua i ke kanaka lawai'a, a nana i hoike i ka moolelo e hoopau ai i ka uluaoa ana, a hoomaka aku la kela ame keia mea e hoi a e hoopau i ka lawaia ana. Eia nae, aole o lakou wale keia e ike nei, ua hoikeike pu aku la no oia imua o na poe lawaia e aku ma ia alahele a laua i hele mai ai a pela nohoi me ka hoi ana aku. A i ka pae ana mai o ua poe lawaia nei i kula, ua lohe iho la lakou i ka moolelo no ka make ana o kekahi mano nui, hooiaio loa ae la na poe lawaia auwaa na Kepanila io no i kiloi i kela mano i ka lewa a ia iho ana no komo ke poo iloko o ke one paa loa, a ku pololei ka hi'u manamana iluna. I ka hiki ana aku hoi o nei poe i kauhale, ua lilo ae la keia i mea kamailio nui ia e kela a me keia mea no Kepanila ikeia ana me ke keiki, a laulaha loa ia ae la ka olelo ma na wahi apau no ka loaa ana o ke keiki a ka mano alii o Hilo. Ke ike mai la no kaua e ka mea heluhelu i ka lilo ana o Kaehuikiimanoopuuloa i mea hoo paapaa nui ia ma ke ano he keiki na Kepanila, oiai, aole no lakou i ike i ko ka opio apaa, mai hea mai la oia i hoea mai ai. Nawai nohoi e ole ka lilo o keia wahi mano ukulii i mea haohao ia. E waiho malie no kaua ia lakou e wa ana

no keia mau holkeia ae nei, a e huli ae kaua a kalamoe aku mahope o ka meheu o ua mau aiwaiwa ala o niau nei. Mahope iho o ka pau ana o ka laua hana no ua malihini ala a laua i kiola aku la i kaea, a i lilo mai la i puu lehu na ke ahi a Lonomakua, o ko laua wa ia i hoi aku ai no ka halau alii o ua Kepanila nei, a i ko laua hoea ana aku i kona wahi, ike mai la na poe aialo i ko lakou haku ho mea e ko lakou hauoli i ka huli hoi ana aku o ko lakou alii, oiai, ua koo no na la loihi maoli keia kaawale ana, a he kahi no ka hui hou. Ua haawi ae la ka Puuku nui o ka halau alii o Kepanila, oia o Kalamaihiki, i ke kauoha e hoomakaukau ia ka mea ai. He manawa ole ia noke ana mai a na kahu ame na aialo o ka makaukau ae la no ia o na mea apau o ka papaaina a ua alii ala ame kona hoahele o ka moana loa. O ka wa no ia i akoakoa aku ai o na mea apau a hoonuu iho la i na kuhikuhinia like ole a eha ka haona ai, he poi lehua maloo no ka ai ua hele a uouo maikai, a o ka i'a pipili pali kahakai nohoi me ka limu pahapaha i wili ia me ka limu huluhulu-waena, ka'ukomio kela ko iho aku. I ka maona ana ae o na poe apau, ua lilo aku la ia manawa i wa hauoli no ke aloalii, oia ka lealea hula, olioli, a hoolohe nohoi i na hai moolelo e pili ana i ka huakai kaahele no Kahiki. I ka hoea ana mai i ke ano li'ula ahiahi, oia ka wa i kauoha aku ai o Kepanila i kona puuku i ha'i ia ae nei oia o Kalamaihiki, e hele mai imua ona. Hoea mai la ua puuku ala a ku imua o ke alii, oia ka ua Kepanila nei i hoike aku ai i kona manao, ua makemake oia e laweia kana kauoha alii ma na pe'a apau o komau palena hoomalu, a e akoakoa mai hoi na makaainana apau i kona aloalii. A o ua kuahaua ala no na poe apau e hiki ana ke hele mai imua ona, koe na poe palupalu ame na poe ouo hou, a e lawe mai kela ame keia i kana hookupu elike me ka mea e loaa ana, a ua noa na paia ame na kuono o kona halau i na mea apau. Me ka eleu nui i ahai ia aku ai keia lono

e na elele mama ma na pea a pau o kona mau palena no ka hiki ana mai i kekahi la ae, oiai he ahaaina hoolaulea ia ana i manao ai no kana malihini kiekie i hiki imua o kona alo, oia o Kaehuikimanoopuuloa, ke keiki a Kapukapu ma laua o Holei. Nolaila, i ka hala ana aku a na elele lawe kauoha, ua noho iho la ke aloalii me na hoomakaukau ana, no ka piha mai i kekahi la ae. A i ka hiki ana mai i ka wehena kaiao, i hoomaka mai ai o ka momoku ana o ka lawe hookupu, a mamua ae o ka mahiki ana ae o ka la, i piha kui mai ai ke aloalii o Kepanila, elike me ke kauoha, mai kekahi palena a kekahi. O ua la nei he la hana nui loa ia no ke alo alii o Kepanila, e laa kona hoomakaukau ana i na lako no kana malihini hanohano, a i ke kupono ana o ka Ia i ka lolo, i pau pono mai ai na poe lawe hookupu, a i ke kaha ana ae o ka la, i ohuohu pono ai ka papaaina, a hoonoho pono ia mai la na hoa ai. I keia manawa e lawe nei na poe hookupu, eia ke lou nei lou mai ka poe lawe mai i ka waiwai me ka ninau ana no ia lakou iho: "Owai hoi keia wahi mano a ka uuku iki, a poweko i ke kamailio e noho nei me ke alii?'' He hookahi no pane i loaa aku, aole i maopopo, a pela wale iho la no lakou e nunua ai, a i ka makaukau pono ana a nonoho kela ame keia iluna o ka papaaina, oia no ka wa i kauoha mai ai o Kepanila e hoomalu ke anaina, he manao kona. Oia no kona manawa i hoakaka mai ai: Ua kauoha aku nei au ia oukou e lawe mai elike me ka mea e hiki ana ia oukou, a elike iho la nohoi me keia, i mea ai no na kakou, a i akoakoa pu mai ai hoi kakou a pau loa no ka hoohanohano ana aku i ka kakou malihini. "Ke hoolauna aku nei au imua o oukou, i ike a hoomaopopo ai oukou iaia, o Kaehuikimanoopuuloa keia, i hea ia i ka ehuehu o na oho lupalupa o ke aliiwahine o Ewa, Oahu, a kakou e lohe wale nei, a'u nae hoi i ike aku nei, "O ke keiki keia a Kapukapu ma laua o Holei o Panau i Puna ae noi, a o ko ianei aina

hanau ia, o keia ko'u kamaaina nana i lawe hoomaikai aku nei ia Tahiki, he eu keia, he koa, he ikaika, he mikimiki, eleu, kae'e a he makamaka ola. "He hale e hopohopo ole ai ke hele a kipa, he kamaaina leo ole, a no kuu hilahila i ka nui o ko'u aie iaia no kana mau hana maikai, pela au i kono aku nei ia oukou e hiki mai a e luana pu me ia i mau la ame na po e noho pu me ia, e ai, a e lealea, i hoomanalo ia ae ai kuu hilahila no ia mau hana.'' A hoakaka pono aku la oia i ka moolelo piha o ka lakou hele ana me na alii a pau o Hawaii, ko lakou hakaka ana i na palena waho o na kai o Maui, ka luku ia ana oia poe mano, ko lakou hui pu ana me Kamohoalii, mamuli o ka ka opio alakai ana ia lakou, ka hiki ana imua o Kaahupahau, ka auau ana i ka wai hu'i o Kahuawai. Ko lakou hookipa maikal ia ana ka pili o ua opio ala ia Kaahupahau, ka ike ana i ko Kauai mau alii, ka hui pu ana me Kuhaimoana ke kela aku ma ka nui ana i ike ai, aole e ikeia aku kekahi aoao ke nana aka, ka ike ana i na paialewa o ke kai e pale ai ia kakou nei ame Tahiti, ka hui pu ana me ko, laila mau alii, ka auau ana i ka wai aliali hu'i iniki ili o Muliwaiolena a hiki i ko lakou huli hoi ana mai i Hawaii nei.

E hoomauia aku ana.