Ke Au Hou, Volume II, Number 11, 15 March 1911 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluuluia e John H. Wise

I ka wa kahiko o Hawaii nei, o ka wa ia aole i laha nui na laau ano hou o keia au e nee nei, e malama inailani ia ana no ka ihiihi o ka apu kalo. Oia hoi: Ina ma ka haha ana ana kahuna a ike i ka ma'i he Waiopua, Papaku a pela aku, o ka apu kalo ka mea mua e haawi ai e inu a kualima, a i ole, he laau kupele paha iioko o ka poi kalo a poi uwala paha, a eia na kalo e hoomakaukau ai no keia apu: I—Lauloa. 2—Apii. 3—Mana. 4—Ko Kea. s—Niu ame ka Noni pala. Penei e hana ai: E wa'u nohoi ke kalo a nui kupono, elike nohoi me ka nui o ka poe e inu ana, alaila, mama ke ko a nui ka wai, hui iho ine ke kalo ame ka noni paia, hana a maikai me ke kalana oia ke aa niu ame ka mauu ahuawa hou, alaila, inu mai. Mahope oia manawa ai aku ka ai me ke kupa luau, puholoholo palula paha. I kahi poe nae, aole e hookomoia ka niu a pau na apu elima, alaila, ua manao na kahuna ike pookela oia au, ua olu aku la o loko a ua oni ka ma'i, a ke kii no ka laau o ka loaa no ia, pau ka pilike'a. Papa I—O ka hua Kaee, ina e komo ia iloko o ka apu kalo, e nui auanei ka naha e pii ana maluna, a e hele ana malalo, a e lilo ana. i ku kapihe, oia hoi tna ka olelo a kahuna, lie pihe make ahe pihe ola, a ua kapaia ia kiina Uau haaheo a kahuna, o ka papa o Laukapalili. Papa 2—O ka wai kukui i hookulukuluia iloko o ka iwi opihi, a liuipu ilio ine ka apu

kalo, a nona ka inoa poina ole o ka papa laau a Luahooluai. O keia na wehewehe oihana laau lapaau a Kaimihaku ame Kamahaakaia, he mau haumana i kaulana no ka papa ha-ha a Lonomaikahonua, malaiia i weheweheia ai na kumu i make ai o Keawe (k), no Mokulau i Kaupo, Maui, no ka inu ana i ka apu kalo i haawiia e kekahi kahuna no Wailuku, i kukuluia imua o ka aha kiure i ka 1860, a ma ka laua hoike i paa ma ka moolelo, ua hai laua he mea ole ka apu kalo, ke ole he kokua laau e ae. O keia ka Ke Au Hou e hoike aku nei ia oe e ka niea heluhelu, ina i imi kela kahuna i apu laau kupono e loaa koke ai ka maha ika mea ma'i elike me na apu kalo maloko o keia Buke, he mea kanalua ole e loaa auanei he naha nui e pau ai o ka pilikia, a e loaa no ka oluolu inaluna o ke kino o ka mea nawaliwali. NA LAAU KUPELE O keia ke ano lapaau i hooiuaa nui ia e ka Lahui Hawaii i ke au kahiko no ka hoomomona ana i ke kanaka kino nawaliwali, mai kapoe haahaa a ka poe kiekie, a ke paneeia aku nei no ka pono o ko makou poe heīuhelu: I—Aweoweo, ka lau, hua ame ka ili oke kuuiu. 2—Ka hinahina. 3— Kookoolau. 4 —Moa holokula. s—Kakalioa. —Kaunoa pehu. 7 —Alaalawainui. B—Popolo ame ke Ihi-awa, oia ka Ihi-ula he Ihi-makole.

10—Pā-u o Hiiak* 11—Noni, hua oo ame pala, KA HANA ANA E lawe i na laau au i inakeniake ai e hana, kookomo iho iloko oka poi uwala a hanai aku elike me ka liiki ke loaa ma na hoakaka inalalo nei. • Eha kumu hinahina, i hookahi kumu e lawe mai me ka lau uliuli, ka alaalawainui, ka lau me ke kumu, Ihiawa, hua noni 00, a pala, aweoweo, lau me ka ili o ka mole, a hookahi piha poholima lau popolo. Kui keia mau laau a aeae loa, a-u iloko o ka wai kupono, kalana a maikai, alaila, popo ka uwala i ka wa wela, a hoo i ka uineke, hana a puka ka popo uwala iwaenakonu, ninini iho ka laau iloko oia puka. Pani ka umeke a paa, a maalili hoowali a ai ia uwala a pau, a pela no e hana ai i ka lua o na umeke, a ke pau ia, alaila, hoonaha, a o ka apu he apu kowali. Ina he nae ka ma'i, ea, a paaoao paha, lepo paa, alaila, o ka moa nahele, papaa ohia, liko ohia, kookoolau, alaila, hanai elike me na kuhikuhi oka papa laau maluna, me ka haule ole o ka alaalawainui, ka Ihi ula, popolo anie ka hua noni. Oke koena aku ona laau, na kela ame keia e lawe a hana elike me ke kupono, elike me ia i hoike mua ia ae nei. LAAU KUPELE O NA KEIKI Ka lau me ka mu'o kakalaioa, hua o ka • moa holo kula, pa-u o Hiiaka, kui a wali, komo iloko o ka umeke uwala, alaila, hanai aku, a ina e naha, pau, ina e paa, alaila, hanai hou aku no elike me mamua. PUHOLOHOLO O ka puholoholo ana, oia kekahi ano lapaau haule ole i ka wa kahiko o Hawaii nei, a i hoomaa nui ia elike me ka hilinai o ka manaoio hana e loaa he pomaikai ma ia ano lapaau ana. A eia kekahi mau laau pulioloholo i hookaawale ia no ia papa hana. I—Ke1 —Ke kowali, kino, ka lau, pua aine ka mole. 2—Ka Pohuehue, kino ame ka lau

S~-Ka honohono 4-—Ka lau kukui s—Popolo me ka Pualele KA HANA ANA E liana niua ka laau au i nianao ai no ka puholoholo a nui, hoa ke ahi me ka pohaku, halii ke kowali maluna o ke ahi me ka nui kupono, alaila, noho iho ka mea niai maluna pono, me ka hoopuloulou ike kapa. Ke ikiiki loa ka mai, alaiia, wehe ae ka pulou, kawele ia hou a maloo, pela mau aku e noho ai a hiki ika piha ana o ke kualima. He laau maikai keia no ka hu'i o ke kino, na wawae, ame ka maloeloe o na ami, a no keia mau laau i hai ia ae nei, i akena nui ai o C. B. Anaru, a i kamailio nui ai no na mea e piliana i keia Paeaina, ana i keha ai penei: He ekolu 110 mau laau lapaau maikai loa i kukuluia ma ko Hawaii Paeaina. I—Ka lomilomi 2—Ka apu kowali, a apu pilikai 3—Ka puholoholo. Eia hou no kekahi hana e hookahe ai i ka hou: E wahi ka lau noni ma na wahi liu'i o ke kino, hoopaa aku me ka lole, moe pu pela a ao ka po, wehe a holoi mai me ke sopa, kawele a maloo, pela e hana mau ai. Oka lau lai me ka lau aiia oia kekahi mau mea hiki ke hookahe ika hou oke kino kanaka ine ka maalahi, ina e lawelawe ia aua ka papahana elike ule ia i liai mua ia ae nei. KA HAHANO ANA Ua maa keia lahui i ka hahano ana mai ka manawa kahiko loa mai, a eia ke ano o ka lakou mea e hahano ai, uiamua loa aku o ka loaa ana mai nei o ka hahano o keia au hou, he haliano ohe ame ka ipu. - HAHANO OHE He puna ohe nui no ia i oki ia, o ka aoao loihi maluna ia, a o ka aoao pokole e pili koke ana i ka puna ohe, malaila i hou ia ai he wahi puka, elike ka nui me ka nui o ka ohe liilii i manao ia oia ke kanuku i hana maiau ia a pahee i eha ole ka elemu, alaila, hoopiha iho no lioi i ka wai, a nana no e liele pela iloko.

(E hoomauia aku ana.)