Ke Au Hou, Volume II, Number 9, 1 March 1911 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO Houluuluia e John H. Wise [ARTICLE]
HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO
Houluuluia e John H. Wise
LAAU NO KA MAKA-IA Ina mahope o ka makole ana, ua hoomaka ae ke kau ana o ka i'a i na maka, oia ka mea keokeo, e hele ae ana e pani ae ai i ka onohi ike eleele, a iilo i maka onohiaia eiaoli, eia kona laau no ka hoomaka ana ae e kau. Hookahi kumu auhuhu, a penei: E lawe ae i ka auhuhu a hoomaaloalo ae ma ka maka me ka nana pono o ka ma'i, elima poai puni ana, a e olelo ke kahuna i keia mau olelo me ka leo nui moakaka penei. "A make ka i'a i ka hola." E lawe ike koi kukui i hoaia a hoomaaloalo ae maniua o ka maka, elima poai ana, a e olelo iho mahope "A mo'a ka i'a ike ahi." E puhi iho i ke kukui, hui ae i na laau elua a kau maluna o ka puka, elima hana ana, i ke ahiahi ka mua, mamua o ka napoo ana o ka la, a i ke kakahiaka i ka puka ana o ka la, a pela aku. He laau ohana keia, he maalahi a°le e kau aku i ka laau maluna o na maka o ka mea mai, a ua nui maoli ka poe a keia laau i hoola aku ai. LAAU HOOPAA HI Lau Pukamole, eha kauna, elua ao luau, hookahi i'a, liana a elua walii, pulehu a mo'a ai pu me ka ai. No na keiki, elua kauna muo, elua ao luau liilii, pulehu a moa hanai aku. PAPA HANA A KEA Hi-Kulu ka ma'i— He Hoi ka laau, he apu Pala ko mahope aku, hookalii kauna hua, koli a pau ka ili; okioki a loko o ka umeke laau ku aaoka po inu paa ae. He makuu ka laau o ke anu, he alaea, lomi ka alaea a loko o ke kiaha wai, a inu aku. Ina e pau la apu, he
kulu maoli ia i paa ole, kii i ka pua kowali ohi a piha ka poho lima, kui a wali me kahi paakai, kunu ka wahi luau a mo'a, komo iho ka laau aiaku. PUU ILOKO O KA OPU Eia kajaau no ka puu iloko o ka opu, ina he eha ano Hk^rnē~l£alfia'i hehe ka walania. Ka hua mauu kaa, hua kuikui, hookahi piha poho lima i ka hua kaa, mama a wali, wahi ka welu lole lahilahi, hapalua o ka hua kukui, mama a wali hui pu, uwi ake kiaha koai ae a inu aku, ekolu inu ana i ka la me ke kahi mau ana ma ka opu, a ina e pahu kela puu, alaila, eia ka laau. Elua pauku maia lele, elua kauna muo hala opio, elua kauna uleule hala, elua kauna muo la-i, hookahi ko-kea. Kui a wali, kalana a maikai inu ae, ekolu inu ana oka la, pela e hana mau ai a liiki i ke ola ana. LAAU NINI He nui na ano laau nini no na pahole, eha ame ka wela ahi, oia keia malalo iho nei. Aila kukui maoli no na pahole ame ka Avela ahi, ka lehu o kapuahi kopi iho ma kahi eha, ma ma ke poo a ma ke kino ua pono no ia. Pepe ka lima, hookomo iloko oka wai a kapi mai ka wai huihui. E wahi ike kowali ma kahi i mau-i, itia ma ka lima a ma ka wawae, e owili i kahi eha me ke kowali i mahele ia, a walii mai i ka welu lole mawaho mai. He 25 hua noni liilii me ka pua, hookahi pauku kowali, lau popolo, kui me ka paakai a wali, waln welu a uwi īloko o kahi i eha, a ina no he pulio pono 110.
Wela ahi , he pepee amau ka laau, oia ka maka opiopio o ke amau, haua a nui, anai i ka pohaku, oke kae hamo ma kahi i wela, ina kakahiaka e hana mau ai a hiki i ke ola ana» LAAU HAI O na ma'i iwi hai a pau, e laa ka lele ana i ka pali a hai, ame na ano eae a pau loa e hai ai, he laau no ka ko Hawaii nei e haua ai a hiki i ke ola ana me ke oki ole, ina oka lima wawae a wahi e aku paha o na iwi i liai, aole hoi elike me ka na kauka haole, a lahui e aku, o ke oki no ka laau. He mole kowali ua laau, ka lau, pua, papaa noni liilii, a penei e ako ai. Elua kauna pua me ka paakai, hana nohoi i kela ame keia ano elike me ka nui o ka eha, ina nohoi i.nui ka eha, hoonui aku nohoi ka laau, a emi mai nohoi ka eha, hoemi mai nohoi ka laau, kui a wali, alaila, hamo mai ma kahi oka eha, a o ka hope loa, he kamahanau ka wai me ka paakai e kahi ai. O ka hili kukui ua laau, hana a nui kui pu me ka mole o ke ki.a wali, me kahi wai iki, hui me ka poi, ke makemake oe pela, a hamo aku, iwaho nae o ka la e hana ai, i elua a i ole ekolu wa e hana ai. He laau keia no ka haihai o na au i ka lele pali, haule lio, a ano e aku i hai ai ona iwi, he liki keia laau, he eha nae ka mea i hai na iwi i ka liki ia, eia nae he eha make ole. Ake hooko pono ia na kuhikuhi ana a keia papa hana, he mea kanalua ole ke ola o ka mea mai i haihai o na iwi, a pela no ka poe hele hoolalahu o ka po e wawahi ai i ko hai ipuka aniani, a ke poino elike me ia, aole e nele ka pau o ka pilikia ke hoao i nei laau, malaila no na kupuna o kakou i hahai ai, a aole i ike nui ia na poe muumuu o na au elike me ko nei wa. Ke amau, e wahi ke kino i ka lau amau a paa, o ka lau maloo nae, lio-a i ke ahi, kau iho ka lau maka, ao ka uwahi ke hookupono i kahi o ka eha. Pauku ki kui a wali, elua wahi pulehu a mn'a hamo ma kahi i eha, i elima la e liana ai pela.
Lau Iniko, kui a wali ope ma kahi i eha, ina e hui pu me ke kowali pono no. Eia hou: Eha kauna pua kowali, na ka linia akau e lalau i elua kauna pua, a pelanohoi ka lima hema, e lomi nohoi ko ka akau mau kauna, a uwi ma ka pepeiao akau, a o ko ka lima hema hoi ma ka pepeiao henia, e hui pu nae i wahi paak'ai kupono mamua o ka lomi ana. No na keiki nunui elua kauna pua, a no na keiki emi iho, i hookahi no kauna pua, a mahēle nohoi hapa i kahi lima ano ia pepeiao nohoi ia, a pela nohoi i kahi. Pela no e hana ai i ko kanaka makua, a o ke;a laau i lawe ia mai ai a e panee ia aku nei no ka pono o ko Ke Au Hou mau kini heluhelu, mai kekahi mai o na papa laau a kekahi poe kahuna i pau na loina, n6 na poe ku ika ihe oka wa kahiko o na kupuna o kakou, i alo ia mau inea iluna o na kahua kahua kaua na'i aina. Ina i ku a paa ka ihe, alaila, e uhole mai no i ka alualu me ka lohi ole, alaila, e kii koke i keia laau a hana, a e loaa auanei ke ola me ka lohi ole. KO NA ULIA KIANA PAUDA s Lau Iniko, hana a nui. paakai, ka iho o ke kumu maia Iliolena, elua mole kowali, elua kauna lau kowali pala, elua kauna lau pala ole, elua ha-ipu awaawa, elua kauua hua kukui, elua kauna muo poha, ke au o ka bibi kaulai a maloo, papaa hili kukui. KA HANA ANA Kui ika laau a aeae a ulika kau mai i kahi oka eha. Ina ike ahiahi e kau ai, alaila, i ke kakahiaka e holoi ai me ka wai mehana, a ina hoi i ke kakahiaka, alaila, ahiahi holoi, o ka wai mehana o ka papaa hili kukui i paila, a ina aole e loaa ka hili kukui, alaila, i wai kai, a i ole paakai nohoi, pela e hana mau ai a hiki i kou ike ana iho ua mohala mai na io i make, alaila, hamo iho i ke au o ka bibi, pela e hana mau ai a hiki i ka palekana ana. He laau kupono no keia no ka poe i mainoino i na ehaeha o ka ina'i puha, a ua lehulehu wale o na poe hoopahu kiana pauela i palekana i keia laau,