Ke Au Hou, Volume II, Number 7, 15 Pepeluali 1911 — Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE-A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE-A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO

MAHELE ELUA Ke A'o ia Aka o Ka-Miki amb Ma-Ka'iole i NA Ai A KA LuA —Ka HiHIA ANA I KO-KO Upena a Makalii aNoho i Kaupoku Hale —Ka Pakele Ana "Ae, ina io no i hapa ko makaala, ko eleu, ko oaiki, ke koa, ka wiwo ole, ko ike, ko akamai, ko ikaika ame ko aholoa e ka moopuna, ina ua hookui na piko o "Kani-ka-wi," a paa hoi ka pu o "Kani-ka-wa," a pau ka hemo ana o ua ko-ko ala, aohe mea nana e wehe ae, o ke kupunawahine wale no o olua o Lani-nui-kui-a-mamao, alaila, hemo mailoko inai o ua ko-ko ala, ka iewe o Muleiula ke kaikamahine alii a Haumeanui-a-ke-aiwa-iwa, i hului ai a lele i ka lewa a haule iluna o ka puu o Puukuua ma Waihee i Maui, (a ina e ninau i na kamaaina o laila, e hooiaio mai no lakou). Nolaila, ua lanakila oe e kuu moopuna ma na ike apau i a'o ia ai a pau ia oe, oiai, ua puhili. o Luanuu-a-nuupoele-ka-po, ke alii okini, ka mano, ame ka lehu o ke akua, a ahu-a-lala kukui i ka laau kalaihi oo i ka nahele o Mahiki, a me kahi kukini a ua poe hoopahulu ala oia o Mu-ki e waiho 'la i ke ala a ka hewahewa, pale ka pono, ua pio ka oe ahi, pau ka oe hana. Aloha wale! O ka manawa iho la no ia i uhola iho ai ua kupunawahine nei i ka halii pakaukau ia "Panee i ka Loa Panee i ka Laula," He ahu makalii keia o "Laulii" ka inoa, nona ka nui.he kikoo lima wale no, eia nae e panee ana i ka loa ame ka laula o Kapaa. Ua kukulu iho la ua kupunawahine nei i ka papa huli honua o na oihana ike apau, a me na mea e pili ana i ka oihana kilo, a pela me na ike e ae o kela ame keia ano mai ka po mai, a oia ka wa eehia loa a kapukapu ku i ke anoano. Meha pu a la'i papuhea ka leo o na manu aohe hauwalaau, meha ka leo o ke kai aohe halula, meha ka leo o ka makani aohe nu mai i ka lau laau, a la'ila'i ka la, pohu aheahe malie aohe oni o na lau nahele.

Aole ka uina, ka haukamumu, ka owe a nehe o ka ka lau ieie, he la'iku wale no a mehameha ku i ke anoano eehia. Paku ia ae la ua hale nei i ka upena a puni, a uhi ia iho la maluna o kaupoku a halii ilalo o ka paehumu o ka hale, he upena na'e makalii keia i kapaia o "Kuukuu." Hoonoho ae la ke kupunawahine i na moopuna ma ka puka o ka hale, o Ka-Miki ma ka aoao akau o ka puka, a o MaKa'iole ma ka aoao hema o ka puka, a %ia ma ko laua mau lima na alihi o ua (jpena nei e paa ana me ka makaukau no ka wa a ke kupunawahine e kahea ai. Ke hoka nei o Kauluhenuihihikolo-i-uka i ka awa o ka hokeo o Kapapaiaoa, ka awa hoi o ke akua i kii ia ai ilalo o Waipio a ku i ke kanoa, oia hoi o Hoku-ula, a ke hoopo'epo'e ala oia iloko o ka mauu oia hoi o Kalau-o-ke-Kahuli, a kahee iloko o na puniu kapu heiau akua, o na pona maka hoi o Niulohi, a uhiia iho la i ke kuinakapa i kapa ii o Poia-ahu. A kapakapa ae la ua kupunawahine ala i keia pule penei: "E Kuukuu ka upena, Hei mai ka i'a o ka pulelehua O ka pokipoki O ka nananana O kini o ke akua O ka mano o' ke akua O ka lehu o ke akua O ka puku'i o ke akua O akahi ka po O alua ka po O akolu ka po O aha ka po O alima ka po O aono ka po O ahiku ka po O awalu ka po O aiwa ka po O umi ka po

Po kinikini Po manamana E mana ia ? u ia Kauluhenuihihikolo-i-ukā ame Lani-nui-ku ? i-a-mamao. "E ola ia Ma-Ka'iole ame Ka-Miki na pua kela i ke ao a Kapaihilani ma l'a.ua' o Pohakuokane. Pale ka po/puka ike ao, E mana ia Ma-Ka'iole ame Ka-Miki, na moopuna kino lau, kino pa-e-e a Ilihi-kaupe'a-kau-manamana-i-ka-nahele. A manamana ka ike, manamana ke akamai, manamana ka ikaika, manamana ka mama, manamana ke koa, manamana ka wiwo ole ? manamana kamakaala, manamana ka eleu, a manamana ka iiiiki ame ke aholoa, hele a pua-aneane, a puainawele, a powehiwehi a koli'uli'u la — u Ka ike la, Ke akamai la, Ka ikaika la, Ka mama la, Ke koa la, Ka wiwo ole la, Ka makaala la ? Ka eleu la, Ka miki la, Ke aholoa la, A pua-aneane A puainawele A powehiwehi A koli'uli'u A lele wale la—e. Noa. ?? Ia wa no malu ana keia mea ma ka ipuka o ka hale, a ia alawa ana ae a Ka-Miki, e a-a mai ana na maka o keia poe ioioena, aohe pili iho o na wawae ika honua aia wale no ika lew r a, a aohe no hoi he pa mai i ka upena. Alaila, pane mai ]a o Ma-Ka ? iole: 6< Wela hoi ka puka o ka haie e kuu piko,kuu po pokii, po kapu ho-akua—akua ka la ia Kona e, he nehe hoi ka'u e lohe nei." Ia wa no i kahea mai ai ke kupunawahine me ke kau ana mai; "E Ka-huelo-ku i ke kihi o Kaelo E Nana i ke kihi o ka malama Kiolaia ka pikoi o ka upena Hukia ia na kawelewele o — Kuukuu ka upena I hei mai ka Fa manamana Ka i'a wawae loa Apo'a i na maka I pupu no ka awa I ina'i no ka ai

I molia i kahi walewale Kulia iluna i o Uli e, Haule ilalo make loa." Ia wa no i hulūi ae ai ua mau eueu nei a kaua i na alihi o ua upena hookalakupua ala a hei aku la o Luanuu-a-nuu-ka-po, o Hioa-i-uka-nana-nuu, o Hina-i-kai-nana-nuu, āme Lawelawe-ke-o, a o Hio, ua pakele aku la oia ma ka apua i ke kawelewele a Ma-Ka'iole, a ahai puahiohio aku la ka pupuhi ia Hio i ka naele o Alakai, oia ka mea i oleloia mahope rnai,o "ke akua ae'a pa'i-kauhale," a loaa ai keia olelo hoomaka'uka'u i kamalii olalo o Waipio, "Mo ka ihu ia Hio." Kulapa ae la ua poe a-u loloa nei me ka manao e hemo, eia nae, he ole ka makili ae o naalihi 0 ua upena ala. ua paa i ka hipuu a ke akamai. Hului ae la o Ka-Miki i ka upena kuu a ka lawakua a waiho iho la iluna o ka halii pakaukau panee 1 ka loa a panee i ka'laula, i kapaia o Laulii, a kena mai la ke kupunawahine: "Oia! Poaloia na maka o Luanuu-a-nuupoele-ka-po e Nana-i-ke-kihi-o-ka-malama." O ka hao ae la no ia o Ka-Miki a lilo na onohi maka o ua alii nei o kini o ke akua o na pali kinikini o Waipio, a o Ma-Kai'ole hoi i na onohi maka o līina-i-uka-nana-nuu ame Hina-i-kai-nana-nuuj a o Lawelawe-ke-o hoi, lilo ae la na pona maka ia Kauluhenuihihikolo-i-uka. Ho-o ia iho la na maka o Luanuu-a-nuupoele-i-ka-po iloko o ka puniu kapu akua o Laukapalili, a o na onohi maka o Hina-i-uka-nana-nuu ame Hina-i-kāi-nana-nuu i loko o ka puniu kapu heiau o Hikiau-pe'a, a o ko Lawelawe-ke-o onohi maka nohoi iloko o ke kanoa awa o Hoku-ula. A pule iho la ua luahine ala penei: "Eia ka ai e ke Akua E Kahuli, e Kahela, E Kauila-nui-eli-papa-honua-mea, E Poha-kanikoo-i-ka-maka-o-ke-ahi I ka maka o Kauila-nui-makeha-i-ka-lani E eli i ka papa-ku i ka papa lani E eli i ka papa hakumakuma i o mea E hoi e ai i ka ai a na pulapula A Kahueloku-i-ke-kihi-o-Kaelo A Nana-i-ke-kihi-o-ka-malama Ile ai ku, He ai hele. lle ai moe, He ai hapa'upa'u līe ai wela i ka houpo ou la, E Kahuli-eli-papa-honua-papa-lani e, E hoi. Eia ka ai a na pulapula A na pua kela pua laha i ke ao

£ haawi mai i ka ike a nui E haawi mai i ka mana a nui E haawi mai i ke ola a nui Ia Ma-Ka'iolela Ia Ka-Miki la ■ E ike e, E mana e, Ē ola e, a ola loa no —a, I na moopuna a'u nei la A Kauluhenuihihikolo-i-uka la A Lani-nui-ku'i-a-mamao e, A lele wale la, Ua noa." Oia, mai la ke kupunawahine i na moopuna,"inu ia ka awa, ai'na ia na pona-maka o ke akua a-u loloa, i mana, i ike, i nui ke ola a kau i ka puaaneane, o kau ola ia a ke 'Akua." 0 ka hao ae la no ia o ua imau moopuna nei a pau i ka inu na apu awa o laua, a pup'u iho la o Ka-Miki i kona awa i ka puupuu paakai ame ka Inau pulehu, a o Ma-Ka'iole hoi, pupu iho la ia i kona awa i ka puna-ko ame ka mai'a Lele ua hele a pala kapule, a o ke kupunāwahine, pupu iho la oia i kona awa i ka wai aapu iloko o ka laalo lau kalo. -'Aole i li'uli'u ua iho mai la ka ona o ka awa, a moe aku la o Ma-Ka'iole ame Kauluhenui-hihikolo-i-uka i ka ona o ka awa, a o Ka-Miki hoi, mulelehu wale iho la no kona awa a pau ae la nō. Oiai ke kaikuaana e moe ala i ka ona o ka awa me ke kupunawahine o laua, ua ku ae la keia a hopu iho la i ka upena a waha ae la i ke kua, puka aku la iwaho o ka hale a holo aku la me ka mama nui i kahakai o Makalawena, a ma ke ahua one i kapaia o Kapuualii ame Kuula, mawaenaoia wahi i kuuia ai ua upena nei me na kino ona akua eepa o — O Luanuu-a-nuupoele-ka-po Hina-i-uka nana-nuu Hina-i-kai-nana-nuu O LaWelawe-ke-o, • A kapaia kela wahi o "Kuuna-a-ke-akua," a hiki i keia la,no ke kuu ia ana o ua upena nei me ke akua ilaila, a ina e ninau i na kamaaina oia wahi, e hai mai no lakou i ka oiaio o keia. A oia ke kapu o keia mau makalae i na poe lawaia upena kuu o ka po, aole kamailio e hele ana i ka upena kuu, a pela hoi ka lama o ka po, aole kamailio a koi aku e hele kakou, a ke hele oe e hoi nele ana oe i ke kula o Malama, aohe mea loaa ia oe, e ike ana oe i ka weli o ke kai e lalapa 3na e laa no oe o ka uwila. A Ina e makemake oe c hele, alaila, « olelo leoipeneii "E pli kakou I uka I kuii pa*a>ko' 1 kuia ī ka iea o ka A ina h

hele oe i ka upena kuu ā holoholo paha, aole oe e halawai me na ano e, a pela hoi ka lama o ka po. Ma keia mau kahakai, o ka Anae, ka Uoa, ka Wēke la-o, oia na i'a maneo o ke poo ame ka pihapiha, ona elike me ka lau paka, a ua oleloia ma keia moolelo, no ke kuu ana a Ka-Miki i ke akua ma keia wahi, oia ke kumu 6 keia mau ouli kupanaha i ikeia ai pela. A nolaila, ina oe e ai i ka Anae, ka Uoa, ame ka Weke la-o, alaila, e kiola ae oe i ka iwi o ka i'a au eai ana me ka pane ae: "Eia kau wahi e Pahulu," a ina oe e ai, aole loa e maneo iki ana ua i'a nei mai ke poo a ka hi'u. (He keu ke kamahao ame ke kupaianaha o keia ano au e pahaohao ai, a ua ikemaka ka mea e kakau nei ika oiaio o keia mau mea, a ina e ninau i na poe malaila, e hooia mai no lakou i ka oiaio o keia mau mea e oleloia nei. O na i'a i hei mai i ua upena hookalakupua nei a Ka-Miki i kuu ai iloko o ke kai, he Anae, he Uoa, he Weke la-o, a he Palani Maha-00, »o na kino o * Luanuu-a-nuupoele-ka-po Hina-i-uka-nana-nuu Ilina-i-kai-nana-nuu, ame Lalelawe-ke-o, lilo ae la i Weli, e lalapa ana iloko o ke kai, e a ai ke hehi aku oe i kaheka ame kahi hohonu ke hele oe i ka upena kuu o ka po. Wili ae la o Ka-Miki i na kawelewele o ka upena me na i'a iloko e kapalili ala, a hapai ae la a ia pupuu ana no a hooleiloa, ku ana keia i uka o Kalamaula, ma ka puka o ka hale o lakou nei, a waiho iho la i ka upena ilalo a ohi ae la i na i'a e kapalili ana a komo i ke kaloa, he pa 010 keia i hana ia a maikai. Ho-a ke ahi a ua moopuna ala a pulehu nohoi ka i'a, o ka Anae, ka Uoa, ame ka Weke la-o, oia na i'a i koala pulehu ia, a i kunu lawalu ia nohoi, a o ka Palani Maha-ooj oia ka i'a i waihoia aole i koalaia. Ke moe ala no ke kaikuaana ame ke kupunawahine i ka ona o ka awa, a ke hoomakaukau nei keia i na mea ai, a o ke koena awa i koe e ku ana iloko o"ka hokeo, kii aku la keia e hoka iloko o ke kanoa a kahee a ku i ka puniu, a hoala aku la ike kupunawahine ame ke kaikuana. Kahea iho la keia, "E Kaulu-i-ke-kihi-o»ka-malama, e ala e ai, ua mo'a ka i'a, ua makaukau ka ai a'u a ke kama. K ala e Kahueloku«i'ke-kihi'o»Kaelo, ua makaukau ka ai a'u a k'o piko,"