Ke Au Hou, Volume II, Number 6, 8 February 1911 — NA HALE NOHO O NA KANAKA HAWAII. [ARTICLE]

NA HALE NOHO O NA KANAKA HAWAII.

Mamuli o ke ano o ka hale noho o kanaka, e hoomaopopo ia'i ke degere o kona malamalama. O na kanaka hihiu loa o Sumatra a me na aina eae o ke kai o Inia, aole o lakou hak ; aka, ua noho iloko o na laau hakahaka o ka ululaau, e like me na manu. O na kanaka hupo o Amerikā, ua oi iki ae lakou mamua o ko Sumatra poe maka naauao; o ko lakou hale heano lanai, i kukuluia me na laau, a i uhiia me na ili o na holoholona hihiu; a o na lahui i loaa ka malamalama iki, e like me ia poe e noho la ma kau wahi o Asia a me Amerika-waena, o ko lakou mau hale, ua hanaia me ka lepo i kawili ia me ka wai a hoomaloo ia i ka la; aka hoi, o na lahui naauao a malamalama maoli o Europa, Amerika a me na aina e ae o ka honua nei, ua hana lakou i na hale paa, i kapiliia me na pohaku a i kukuluia me nalaau. O ke ano o na kanaka Hawaii i ka wa i hiki mua mai ai o Kapena Kuke maanei, aole no he ano hihiu loa e like me na kanaka o na mokupuni o Inia, aole hoi he hupo a lokoino, e like me na lahui kamaaina o Amerika a o Auseteralia paha, aka, he ano hupo no, e laa me na lahui o Mesiko a me Tataria o Asia. Hookahi haneri makahiki mamua aku nei, ua noho na kanaka Hawaii maloko o na hale pili wale no, a ua kupono no ia ano hale o lakou no ia wa, i mea e malu ai i ka wa ua a me ka wa anu. Aka, o na hale haiki o ka wa kahiko, he mea ia e pono ole ai ka launa maemae ana o na kanaka, a me ke ola kino no hoi, i ka wa i hoomaka ai ka lahui e noho naauao ae. I ka makahiki 1778 a mamua aku o ia manawa, he hele wale iho no kanaka Hawaii iwaho, i ka la a me ka makani, i ka hapanui o ka manawa, a e lawelawe ana no hoi iloko a-ke kai; oiai ia wa,lie uuku na wahi aahu, ua maloo maikai kona kino olohelohe a konekonea 110 hoi, iloko o na pupupu hale pili. He okoa loa nae ka noho ana o na kanaka naauao o ka makahiki 1878; ua aaliuia na lole a pau e aahu ia nei e na lahui malamalama; ua nui na ano mea ai a na liaole e ai mau ia nei; ua liuliu iki ka noho ana iloko o na hale, e like

me na haole, aua ano kakaikahi mai ka lswe« lawe ana iloko oke kai. Nolaila, he mea pono i na kanaka Hawaii o keia wa, e hana i hale nui a akea, e pale loa aku i ka makani a me ka ua, a i oi loa aku ka paa mamua ae o ko na kupuna o 1778. Ua hoomāopopo ia e na kanaka Hawaii o keia wa, ka pomaikai o ka loaa ana o na hale akea a paa no hoi e noho ia nei. Ma na aina malamalama a Karistianō o Europa, iloko o ria makahiki he nui i kaahope ae, a liiki wale i keia wa, ke mau ala no ka noho anao. 'ka hapanui oko laila poe mahiai iloko o na pupupu hale i hanaia me ka lepo a iue na pauku laau; a pela no me na negero he lehulehu e noho la ma Amerika, i ao ia ma ka aoao Karistiano, a hiki wale i keia la, ua oluolu no ko lakou noho ana iloko o na hale pauku laau, i paiia me ka lepo, a papahele he lepo no, oiai, ua nui na papa laau malaila, a he emi no hoi ke kumukuai, malalo o ke keneta hookahi no ke kapuai. Aka, o na kanaka Hawaii, elua a ekolu paha hanauna mai ka wa pouli a hupo o na kupuna, ke kukulu nei lakou ma kahi wahi o ka pae aina, he mau hale laau maikai no lakou, me na puka aniani, me na uhi pili laau, ame na papahele laau: oiai, ua pa ekolu a elima paha ke kiekie o ke kumukuai o ia mau lako hale mamaanei mamua ae oko na aina e. Ua kakaikahi loa na wahi hale pili i koe i keia wa; a o ka hapanui o na kanaka Hawaii, ke noho nei iloko o na liale laau i hoopaa pono ia oluna me na pili laau. O ke kumumanao i kakau ia ai keia mokuna, oia no ke kuhikuhi pono ana i kekahi uiau mea hou e liana aku ai maloko o na hale laau o na kanaka Hawaii, i mea e -loaa mai ai ke ola kino maikai a me ke kulana kiekie o ka noho'na malamalama. Ina ua akea ka hale, ua nui kahi palahalaha o ka papahele, a ua kulu ole ka hale, he mau pono nui 110 ia, aole nae i lawa loa. E hana i uiau keena kupono maloko o ka hale, i kaawale loa ai na wahi moe o na kane inai na wahine aku. Ina aole e hookaawale ia na keena o na haie ma ia ano, alaila, ua hapa pu wale no ka nohona malamalama o ka lahui, a pela no hoi me ke ola hapa maikai o ke kino.