Ke Au Hou, Volume II, Number 6, 8 February 1911 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa -Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa -Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI

' [Kakauia eKa Ohu Haaheo ina Kuahiwi Ekolu.]

MAHELE II Ka Huli Hoi ana o ka Huakai Makaikai nq Hawaii Nui Akea —Hakaka Hou o KaEHUIKIMANOOPUULOA MK NA OLALI o Moana-wai-ke-oo ———V Ke haawi wale mai la no na kamaaina i na mahalo ana no ka huakai a na alii o Hawaii, a o ka lakou ninau nui no, owai ke kamaaina o ka oukou huakai makaikai. "O ianei," wahi a ka pane a Kepanila me ke kuhikuhi ana aku i kahi uuku-iki o na pali uliuli o Puna, i Hawaii nui moku lehua. "Oia nei ko makou kamaaina ina ko kakou mau kai nei, a ua hele aku ka ianei ike a ka pale ana o Tahiti ameJcakounei pau mai, a o ko Kua wahi aku hoi ia malaila a hiln i ko makou huli hoi ana mai nei." "He huakai waiwai k4 oukou ua ike aku la ia mau wahi, eia no o makou ka ole, oke kaapa wale iho no paha auanei la, a o ka make wale aku no ia me ka ike ole ia mau nani a oukou e helu papa mai la." Alaila, ninau mai la ' 'loanaliha: "Pehea ko ianei mau kamaaina ana x nei mau wahi?" "Ka! he pili i'o a pili iwi no ianei o Kamohoalii ke akua nui o na kai a o kakou nohoi apau, ilaila makou i noho ai no kekahi mau la 110 ka poni ana i ua opio ala i ka ike ame ka inana, a e loaa pu iaia na kino lau ame ka ikaika, o ka poe hoonahoa aku he holo ko lakou pakele, Oia no ko makou mea niina i alakai a hoea makou i o K&ahupahau ala ke aliiwahino

o Ewa, a ma kana uwe helu ana mai eia ka he pili no oia nei nona. "Noho makou ilaila mamuli o kana au'a me ka hookipa . maikai ia ana a hiki wale i ko makou h&alele ana iho, a ma ko makou wa i huli hoi mai nei ua kipa ae la no makou ilaila malalo o na hoolauna ana a kti opio, oia iho la ke kumu o ka loaa o ko makou kamaaina o keia huakai hele, me ko makou manaolana * ole pela iho la ke ano o ko makou hookipaia ana, oiai, he ulu wale ae no ko ka hoihoi i ka hele pu me ia, aole nae he maopopo o niua aku, eia ka he kamaaina o Kaehuikimanoopuuloa i kela pea i keia pe'a. > "A o keia hana a ianei, he hana ia e hiki ole ai ia makou ke hoopoina, a ua manao pu no hoi makou, aole no paha he lua e loaa ai o ko ianei ikaika, ina e na'i ia ana a puni aole e loaa ana he lua e like me keia. A malia, ua lohe paha oe i ko makou hookui pu ana me na ikaika o Maui, ua pau lakou i ka lukuia a ahu-a-lala kukui i ka ilikai." He elua mau mano alii e 'noho pu ana me Moanaliha, no na Koolau no o Maui laua a elua, oia o Kaneikokala ame Hiu, a o ka hana a keia poe e hele nei me ko lakou lehulehu oia ka hoomakakiu ana i na mano kolohe o ka moana, elike nohoi me ka poe makai e kiai ana i ka maluhia o ko ka aina poe, a pela iho la no hoi lakou nei e malama ana i ka maluhia o ka moana. Aole keia he poe hoohaunaele, ama ia ano i loaa ai na kukaiolelo maikai ana uiawaena o na aoao elua elike me ia i haiia ae nej nftmuA<

Ninau hoa mai la nae hoi ua Moanaliha ala ia lakou nei, ina paha he oiaio na kahi mano uuku*o lakou i pepehi a make o Kaianuilalawalu ka pukaua nui o ka moana ehuehu o Alenuihaha, a pela me Kauhuhu ko Kipahulu mana alii, a o ko Maui huli hoi ma ka puka'na 0 ka la malalo o kana hoomalu ana. < Olelo aku la o Kepanila: "I make no laua 1 ka puni ikaika elike no me ko laua ano mau, ke mea iki ae no o ka hakaka iho la no ia, a o ka pai no i ke oolea, he ake no e ikeia mai ka oi o kona mau papa-niho, a laa nae ka poino i ka ukuiki o Hawaii. A o ua wahi ulu iki nei keia e kaulana nei i ke oolea ua helē a pa-ki kepau.'' "O Kaehuikimanoopuuloa anei keia, ka mea a makou i lohe wale ai i kona kaulana a puni na kai ewalu o Hawaii nei?'' wahi a Moanaliha i hoomau mai ai i ka ninau ana ia lakou nei, me ka ui pu ana aku i ka opio. Ae like mai la nohoi na malihini me ka hooia pu ana mai oiaiono. "E aho ka hoi keia ke eueu iki ae la kahi kino, he oki loa no i ka wa a makou i haalele aku ai i ka aina a hele mai ai a hakaka me na alii au i hai mai nei i ko laua mau inoa." "O kahi mea hilahila loa ia a ko Maui nei poe e olelo mau nei, o ka make ana o ua mau alii ikaika ala o makou i kahi uku iki o oukou, a eo iaia na ai o ka la hakaka o na alii nui o ka moana.'' "Pela io no," wahi a lakou ala, "he huakai makaikai hoi ka makou o ka hiki ana mai, he huhu mai hoi ka lauala, mai pono nohoi paha ia huhu ana ina nohoi he huakai huhu a hakaka ka makou. Me ka lohe nohoi o laua ame ko laua lehulehu i ka hahai ia aku he huakai makaikai ka makou, a ua nonoi ia aku nohoi e hookuu oluolu mai ia makou e hele nohoi ma ko makou alahele me ka hoopoino ole aku. A me ia paa ia aku no iloko o ka oluolu, aole no ia he mea no makou e hookuu maikai ia mai ai, aka, ua akeakea ia mai la makou me ka hoohakaka pu ia mai, a ma ia ano i hiki ole ai i ka opio ke alo ae i ka hume aoa i ka walo ula ame malo koa o ka la wftikaua." "H(J keu le no a kft uuku," I hooho lik*

mai ai o Moānaliha ma, "mea hoi kau ana muku aku ka nui, eia no i ka hene, aka, he kupanaha nae ka ikaika. Aole paha he lua e loaa ai, e poai no paha a puni aole no e like akn ana me keia, a o ka heke no paha nei e ku ai ka liki ana. "Ua ike pono makou i ka poni ia ana o ua koa opio ala o Hawaii, e ke alii nui o Kahoolawe oia o Kamohoalii, me ke kau ia ana mai o na hoopomaikai he nui, ame ka haawiia ana mai o na mana kupua lehulehu, a i oi kela pu aku o ka ikaika, ka ike i ka oielo, ka mana ame na kino lau he nui wale,'' wahi a Kepanila e e hai nei, ame ke kauoha pu ia ana mai e kipa hou*aku. "Oia no ka ke kumu o ka ikaika he aiwa iwa io no, nawai no ka ha'o o keia mau ouli kupanaha, kai no la he kanaka eia ka he akua, ke alohilohi nei ka onohi oka la. Ua laki no hoi ka oukou ua koo, aole he hopohopo ana oka manao, moe maikai ka po i kohai ipuka hale," wahi a Moanaliha e haanou mai nei. Me keia mau kukai olelo ana i hookuu ae ai lakou/a hele nohoi kela i ka lakou huakai, a huli hoi nohoi lakou nei, no ke kipa ana ae 1 kahi o ua elemakule la, a pela i kukai ia ae ai na haawi aloha ana. No ka hookuu ia ana o keia launa ana ike alahele, pela i hoohuli ae ai ua opio la i ko lakou ihu e motio pololei ana no ka mokupuni o Kahoolawe i kahi o ka elemakule Kamohoalii. Ia lakou nei i hoea aku ai, ua ike koke mai la no ka puuku nui Kaalanikihau, i ka huakai a na alii o Hawaii, a mahamaha mai la ke kamaaina, a hookipa aku la me ka pumehana nui, a mahope o na kukai aloha ana, i hai ia aku ai ka lohe ia Kamohoalii. Hookipa ia aku la lakou nei me ka pumehana elike nohoi me ke ano mau, a liuliu mai la ka puuku i na mea ai, a makaukau, a hoolale ia mai la lakou nei 110 ka nee ana aku e hoopiha mai iko waho ia loko, i hala ae ka maka poniuniu o ke alahele oia hoi ana mai he loa, a pela lakou i nee aku ai e ohi i na kuhinia like ole o ka papaaina & ke kamaaina i aUaUkeui

A pau ka lakou nei paina nui ana, a i kft uhi ana mai o ka po, lilo wale aku ia no lakou nei i ka makaala ana no ka hoolohe i ka hai moolelo a kahi opio o Puna i ka huakai hele a lakou, a ua lilo loa ia i hana nanea na na haku kamaaina. E laa ka lohe mai o lakou i ka huakai makaikai a ua mau alii ala o Hawaii, & ke helu papa ala hoi'Ua opio nei i ke kipa ana o lakou i Kalaeokalaau i o Kauhuhu ala ke alii o Molokai, ko lakou huipu ana me Komoawa ka pukaua o ke aliiwahine o ka I'a Hamauleo i ka nuku o ke Awalau o Puuloa, ka hui kino pu ana me Kaahupahau i ke kakahiaka ana ae, a me ka pukaua nui Kahiuka ame Honuiki ke ai-puupuu nui. Piha ke anahulu o ko lakou nei noho ana ilaila me ka hookipa maikai ia, ka inu' ana i ka wai niu haohao ame ka auau ana i ka wai hu'i iniki ili o Kahuawai, ko Lakou haalele ana ilaila iloko o na pulama maikai ana a ke aliiwahine ame kona mau aialo. A pela nohoi me ka haawiia ana mai o ka lei niho palaoa o uKekee ka nalu o Makaiwa,'' i kuleana e hoolauna ai i na kamaaina mamua o ko lakoU alahele, a me ko lakou huipu ana me na alii o Kauai, oia hoi na keiki a Kuhaimoana, a malaila aku a hoea i Kaula i ka home noho o ka olali Kuhaimoana ka lae ko'ako'a. He ku i ka weliweli ko lakou ike ana aku i ka nui kuahilohilo o ke kino o ua hookalakupua nei, aole e hiki ke ikeia aku kekahi aoao, ua hele nohoi a ulu ke ko'a iluna o ke kua-la, a pela ka nunui hoomakua o ka opihi e pipili ana i ka pohaku, aole pela ma na ~wahi e ae a lakou i hele ai, o ka oi aku kela, ua hiki i ke kanaka ke pii o ke alanui ia. Haalele ia laila, a hiki i ko lakou hoea ana iwaena moana e pale ai o Hawaii nei ame Tahiti, a halawai pu me Keaukaii ko laila kiai, ame ka Hihimanu nui iloko o ke kupikipiki-o o ke kai.ame na ale e loiele ana i o a ianei, A'o ka hookipaia ana me ka nialama maikai ia ana, a hiki i ko lakou nee ana no na kai o Tahiti malalo o ke alakai ana a Kua ko lakou kamaaina, a pela hoi ko lakou hoea ana i na

pāeaina o Nuuhiwa. tJa hookipa maikaiia makou i kahi o ke alii lokomaikai o ia wahi oia o Taetaeti, ke kaikuaana o ka makuakane o ko makou kamaaina nei oia o Kua, a na ia alii 1 lawe aku e . hoomaka'ika'i ia makou i na wahi nani o Nuuhiwa. Nui ko makou mahalo ia mau wahi aka nani i haiamu ai, a mailaila aku makou no Ta-; hiti malalo o na malama ana a Taohutatua ko Kua hoahanau ponoi, na ke kaikunane ia ana ke kaikuahine hoi keia, a ka makuakane a makuahine hookahi. Ua nui maoli ko makou maau hele makaikai ana ma ia mau wahi a hiki i ko makou auau ana i ka wai hu'i o Muliwaioleaa, he mahalo wale no ka makou i ka nani oia mau wahi, a he ku no oe ika hoihoi ke nana aku. Elua o makou anahulu i noho ai ilaila, a ke ai aku no hoi i ko laila mau ono, aole i ka'e mai e haupa ai, aohe nae he launa a ano kohukohu iho o ka ai ana, oiai, ua ulua mai na ono a kamaaina a ahu mokaki, aohe mea a kou naau e hoohalahala ai, ua milikaa wale i$ e ka noeau a pau pono na ni'o, o ka poi ulu oe, o ka i'a lawalu oe, o ke kai-helo oe, a o ka t>pae nohoi, ka oopu ame ka awa. Ma Nuumealani makou i hui a launa pu ai me ko laila alii nui oia o Kukuimakalaulani, a o ko Kua nei kaikaina ponoi loa ia, o ianei ka mua a oia mai ka hope, aka makuakane a makuahine hookahi. He keu ko lakou nei a kahi nani nui wale, ua iike me ka wai li'ula ka alohi anapa i ka pehiia e ka hunahuna-kai, a e lohe aku no oe i ka nu a ka makani me he hanehane ala." "Keu io aku la kena a ka home nani ake kupanaha nui wale e makehehi maoli ai no ka manao o ka poe malihini makaikai,'' wahi a ke kamaaina. E hooviauia alu an«. na poe makemake apau e lawe i ka Buke Moolelo Kb Au Hou, e hoouna pu mai i ka auhau me na kauoha, a o na poe e noho aie nei, ua make» makeia lakou e hookaa mai. Ma ke kauoha.