Ke Au Hou, Volume II, Number 5, 1 Pepeluali 1911 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluuluia e John H. Wise

9—Ka ana ame ke kauo hua moa. 10—Ka liko me ka papaa ohia. 12—Lei i ka niho ilio. 13—Ka papaa Honu Ea. 14—Ka welu Mahuna, puku i ke ahi a hapala i ke alelo o ka ma'i. NA APU LAAU EA oka limu Makolemakapii, o keia limu ua like me ka lau o ke paina uliuli, aia ma na wahi pai-hi ame na waipuna e ulu ai, he pua no ko keia ano limu, he like me ka pua o ke Kolu ka waihooluu, he lenalena a he keokeo nohoi kekahi ano pua, a penei e hana ai.E hana oe a nui ka limu, alaila, o ka muo o ke ahuawa kona mauu elike nohoi me ka hana ana o ka awa, ekolu kauna ki, a loko o ka maau ahuawa, o ka ea ame ka ana anai a aeae, wa-hi ae me ka mauu aliuawa mawaho, alaila, wa-hi hou ae me na lau la i elua puolo mawaho ae, pulehu a mo'a, a o ka mahu hookololio pololei aku i na maka o ka mai, a ke pau ka hana ana pela, alaila, uwi ka wai a loko o kiaha, inu ae, a ai* aku ka uwala pulehu oia ke pani. Ina no na pt>e kanaka makua ka mai, alaila, e hana apu ka pono no lakou, a i ole o ka inu ki no, alia nae elike me ka makemake. He mea pono no nae e hoomakaukau e na laau o keia ano no na mßi paaoao ame ka ea, oia hoi, e kaulai a maloo, a i ka wa o ka hiki mai o ka pilikia, ua makaukau, he hanai wale no, aole luhi i ka huli ana. NA PAPA lIANA NO KA HANAI LAAU ANA 0 ka laau mua e hanai ai i ke keiki, oia no ka pua ilima, o)ca pua ame ka opuu uhaloa, a peuei e hana ai, a e hanai ai nohoi.

MANAWA EKAHI I—l kauna pua ilima ahe 5 kauna opuu ame ka pua uhaloa. 2—2 kauna pua ilima ahe 4 kauna opuuame pua uhaloa. 3—3 kauna pua ilima 3 opuu ame pua uhaloa. 4—4 kauna pua ilima 2 kauna opuu ame pua uhaloa. Aka nae, e hookaawale i ka hanai hou ana no kekahi mea okoa ae, nolaila, e pulehu ia ka huamoa, a na ka makuahine wale no e ai a pau pono. MANAWA ELUA I—s1 —5 kauna pua ilina 1 kauna opuu ame pua uhaloa. 2—4 kauna pua ilima 2 kauna opuu ame pua uhaloa. 3—3 kauna pua ilima 3 kauna opuu amepua uhaloa. 4—2 kauna pua ilima 4 kauna opuu ame pua uhaloa. s—l kauna pua ilima 5 kauna opuu ame pua uhaloa. Oke anō iho la keia e hana ai, o na papa houluulu laau, a ina i manao ia e hana i ka wa ekolu, alaila, e hoihoi hou elike me ko ka wa ekalii mai, a o ko ka manawa eha elike me ko ka papa elua, a o ko ke kualima, elike me ko ka ekahi. Ke pau ke kualima, alaila, e me ka pua aholehole, opihi, paiea, limu loloa, lipalahalaha, lipoa, hui i keia mau mea apau loa i ka puolo hookahi, pulehu a mo'a, alaila, haawi na ka makuahine hookahi wale no e ai a pau. Pela no e hanai mau ai i ke keiki i ka wa o ke keiki e hiki ai ke ai, i ke kia a ke hanai iho.

A ke paa ka lepo o ke keiki, alaila, ,kii aku i ka lau pala o ka akia, naunau nohoi ka makuahine a o ka ae hanai iho i ke keiki. He mea maikai no i ka makuahine ka inu ana i ke ki Eookoolau ame ka moa nahele, i kumu e hemo oluolu aku ai o ka lepo o ke keiki, oiai o ka opu maemae 0 ka makuahine, oia iho la no kekahi kumu e oluolu maikai ai o ke kamaiki, a e pono nohoi i ka makuuhine e makaala mau aku i ke ala mai o ka ma'i ea, a kii nohoi i na laau elike me na kuhikuhi i hai mua ia ae nei. NA LAAU EA NO NA KEIKI LIILII No ke keiki mai ka elua a ka ekolu malama, mai ka hanau ana mai, ina e loohia e ke oma'i» ma'i, alaila, he ea mai kela, a o kekahi kumu mai no ia nana e hapai i na ma'i like ole o ke keiki, nolaila, e pono e hoao e hanai laau, a eia kekahi o na laau ame ka hana ana. E kii aku ka makuahine i ke kumu popolo ku hookahi, alaila, huhuki, ihi a malama ka ili o ka mole, ako mai i elima lau popolo oo o ua kumu la, mama iho nohoi ka makuahine a hanai aku, a kau aku ka waiu, pela no e hana mau ai i ke kakahiaka ame ke ahiahi a hiki i ke kualima ana. A no na keiki hoi mai ka eha a ka umi malama, elima lau popolo ooJ elima nohoi hua i haama, a o ka mole mama nohoi a wali hanai aku a kualima. Mai ka ewalu malama o ke keiki a ka 14 makahiki, i papaa ohia kumakua me kona liko, papaa ohia ai me kona liko, Ulei me kona liko, hana a nui kui a wali, hana nohoi a aeae kaulai a maloo hanai aku. Ke ole e loaa no ia laau, alaila, i huanoni opiopio me ona wahi paakai, i hookahi hua me ka paakai i kela ame keia hanai ana, pela no a kuaTima, alaila, kii i puku, a o ka hinalea ka i'a, he hookahi hinalea, na ka makuahine e ai ko ka mea uuku, he ia kunu, a ina hoi he keiki i nui, alaila, na ke keiki no e ai. PAPA HANA A KAHIKIMUA (WAHINE) KA LEHU O keia lehu e oleloia nei oia no ka leliu o na laau i puhi ia i ke ahi, a ua oleloia, oia kekahi o na laau maikai loa no na mai paaoao, ea, nae, ohaohao, hokii, ame ka waiopua, oia ka ma'iwahine i oleloia i keia' manawa he akepau. A eia ke ano e hana ai o na laau no ka inu ana.

I—Maia Manaiula me kona kino. 2—Kakalaioa, o ka lau, kino ame ka hua. 3 —Wauke malolo, lau me ke kin<r. 4—Naunau, kino me kaiau. s—Ohia Leliua, papaa me ka lau. o—Pili hale Hawaii. 7—Popolo, Ilima, Uhaloa. B—Makon, Pilikai, Ana makue. 9—lna uli, limukala. \ 10 —Maia lele, kino, lau ame ka opuu. ; 11—Ea me ka Una. 12 —Hinahina. 13—Lau awa me ke kino. 14—Moa nahele. 15—Kawau ame ka wiliwili. 16 —Papaa Ulu. 1" —Kapa a-e-o-Kahaloa, Paiula ame Mahuna. 18—Milo, Kou, Na'ena'e, Mole panini. 19—Liko Paheehee. 20—Hulu ilio ame ka hūlu Koae. 21—Ohe, lau me ke kino. 22—Ahina, Amau ame ka Ha^mu. 23—Liko Iliahi aeae. 24 —Kokio, a ho nui aku. KA HANA ANA I KA LAAU E paila i ka lau o kela ame keia papa i hai ia ae nei, e malaina pono nae i ka eleele'o kalehu, e kanana a hookomo iloko o ka emole no ka inu ana. Na ano ma'i—lna he ma'iwahine, oia ka wai- * * opua, ke 'ku i ke kane, a i na wahine hoi, oia ke akepau, nae, alaila, penei e hana ai. E koli ke kalo a pau ka ili, okioki a liilii, paila a mo'a hookomo iho ka laau i hookahi puna nui a inu ae, a e hoomau ika ai ana pela ike kakahiaka a'me ke ahiahi a hiki i ke ola ana, a ina e ulolohi ka loli ana o ka mai, hoomahuahua aku. A e kahi ika opu ika popolo i mama ia, a pela nohoi me na keiki, e hoomau no i ka hanai ana, e hapala i ke nlelo i ka popolo, a kahi nohoi ma ka opu. Ke malama pono ia keia mau kuhikuhi, he manaolana ko ka mea kakau, e ike no auanei o Hawaii Lahui i ka waiwai, oiai malaila no na kupuna o kakou i paa ai i na lapaau ana no na makahiki he lehulehu, a hoolaupai ia ka aina nei me na haneri tausani ksnaka e ake ia nei e loaa aku, e loaa ole nei nae.

PAPA HANA A S. M. KAMAKAU NO KA LAAU HOOHAPAI KEIKI I ka manawa kahiko o Hawaii nei, he hana i kuluma a maa maii i ka hoohapai ana i na wahine hapai ole i ke keiki, a o keia kekahi o na hana loea ike i hanaia e kekahi poe kahuna o ka hoohapai ana, a pela iho la i loaa ai na keiki ia lakou ma ke kokua ana mai a na laau i hanaiia, a i kekahi hoi ua loaa ma o ka hoi ana mai a noho a kanaka o kekahi mau uliane, a kuhikuhi i na mea e hana ai. Aka, ke kamailio nei nae hoi kakou i keia manawa no na mea e pili ana i ka hoohapai ana a ka laau, a pela e panee ia aku nei keia mau loina lawelawe hana ana i ku i na alakai ana oia au i au wale ka la, a o ke au hoi e olelo ia nei he au a ka pokanokano i noho ai, a kakou nae « hoomaopopo mai ai ia mau hailuku wale ana aku a kakou ia lakou, a o ke au hoi a kou mea kakau e olelo ae nei, he au a ke kela ana aku a ka ike, ka noeau, ame ka makolukolu o ka naauao ame ka hohonu ma kekahi mau mea, a i loaa ole hoi kekahi oia au ia kakou. 0 keia ka laau mai a S. M. Kamakau mai, a pela i lawe ia mai ai a hoolftTia ia ua papa laau la i ke kau e noho ana ko kakou ahaolelo i ka A.D. 1876, a ua lawe ia mai ia mau huaolelo hoakaka hoolaupai kanakapenei: He hua Kanawao ka laau hoohapai 'Lii He Kanawao ka hua hanau 'Lii Hanau o Kanawao keiki Hua mai Kanawao ka hua Mano a mano a lau Lau ka maka alii ia Hawaii A penei e hana ai: Elua kauna hua Kanawao, elua hua moa, pulehu a mo'a, alaila, ai like i keia mau mea a pau, aka nae, mamua o ka* ai ana e pule mua, a penei e pule ai ke kahuna. "E Ku ame Hina, na aumakua hoolaupai kanaka, hooulu kanaka, e haawi mai olua i keiki na "(alaila, hoopuka i ka inoa o na makua ame ke ano o ke keikt i makemakeia ai), a e hookomo pu iho nae iloko o ka pule i keia mau huaolelo e poina ole ia ai. "I kanaka mahiai, i lawaia, i kukulu liale, i ola ka malihini kipa i ko kaua hale nei la, e ICu,

e hoohapai ia iloko o [lioopuka ae i ka inoa] i keiki na kaua, a mano a mano Kanawao kanaka iko kaua hale nei la e £u ame Hina. Elieli kapu elieli noa, i a'e honua kapu i ka lani noa i ka honua, ku kane hele ka wahine. Ainama ua noa. A ina he kaikamahine kai makemake ia e hoohapai, alaila, e hookomo iho ke kalmna i na hana i pili i na wahine ma kana pule me /ka poina ole. Hoomau nohoi ka hanai ana ame keia pule mau ana a piha ke kualima, a i ka wa e mau ai o ka wahine, alaila, oia ka wa kupono loa no ka hoio lio ana, a ina e poha mahope koke iho, alaila, e hai koke i ke kahuna aole e huna. 0 keia ano laau ua hanai mau ia i na waime make wale o ke keiki, a ua ike ia ka puka ana o ka lakou poe keiki, a o ka lakou ai ana nae, e kaulai i ka hua kanawao a maloo, alaila, oia ka mea e ai ai me ka pule no nae, aole e ai wale, me ia mau ouli hoomanao pule i akaka loa ai he lahui paa Akua, a ina no e hapai e ai no aole e liooki. Ke ai i keia laau, alaila, e hoomanao he elua i'a kapu, oia ka anae ame ke aholehole, nelaila, ina i lawe ka mea ai laau i ka anae i i'a kapu nana, alaila, ua hiki oia ke ai i ke aholehole, a ina hoi o ke aholehole ka i'a kapu, alaila, noa ka anae. Eia hou, i ka ai aua oke kaue ame ka wahine, aole e huikau ka ai ana, ai okoa no ke kane i kana i'a, a pela no me ka wahine, aole e ai ika hai hakina i'a, he hewa ia, a pela nohoi ke keiki e ai okoa ai i kana i'a a hiki i ka nui ana, aia no a na ke keiki ponoi e lalau i ka i'a kapu ame ka i'a noa, alaila, pau ke kapu. PAPA EANA A KEOHOHINA WAHINE NO KA LAAU HOOHAPAI KEIKI E ai i elima kauna lau popolo, ma ka lau lupalupa nmikai e pili ana i ka liko, a i ka ai ana, e puana ae i keia mau huaolelo me ka paanaau. ' "Na popolo a Kane i kanu i uka, i ului uka, i pua i uka, i lnia i uka, i pala i uka, i puili ia a ai ia i uka." Mahope oka pau ana ika ai, alaila, ai aku elua puna ko, aolo nae e ai ke kane lie kapu, o ka wahine wale no, o ke ko-kea ke ko e ai ai.