Ke Au Hou, Volume II, Number 3, 18 Ianuali 1911 — Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI’APA’IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA-KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE-A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HIAPA’IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA-KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE—A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO

MAHELE ELUA

KE A'O IA ANA O KA-MIKI AME MA-KA'IOLE I NA AI A KA LUA—KA HIHIA ANA I KO-KO UPENA A MAKALII A NOHO I KAUPOKU HALE—KA PAKELE ANA He mea oiaio i ka wa no e lohe ai ua moopuna nei i ka leo kahea o ke kupunawahine, o kona wa no ia e pane koke aku ai i ka makuahine ia Pohokinikini: "E pii ana au i uka o Kalamaula i ka halau alii o kuu piko, kuu iewe, kuu po, pokii, po kapu, po wale hoi, po ho-akua, akua ka la ia Kona, ke kahea mai nei ke kupunawahine o maua ia'u e pii au." Pane mai la ka makuahine: "Heaha la hoi, o pii hoi paha i ka leo o ko kupunawahine e paeaea mai la ia oe e pii aku. Heaha la nei hana nui a ua luahine nei e hooulu nei ia oe e pii aku?" O ko Ma-Ka'iole ala ae la no ia a ku iluna a maloeloe ke kino, kikookoo ae la na lima a me na wawae o ua keiki nei, a o ka lele aku la no ia a ku ana i waho o ka hale o lakou nei, a kahea ae la ua keiki nei: "E Kaohukolo-mai-iluna-o-ka-laau E Ohia-nui-moe-awakea, O ko lima-kuhi la, Moe mai i kainei, I alanui no'u e pii aku ai, I ke kuahiwi i ke kualono, Hoolono ana i ka uwalo a'u, A ke kama a Kapaihilani, Lei-ai a Pohokinikini, A kuu makuahine—e, I ka la o Kona—e. He malu ana no ka hale o lakou nei, luhe ana ka lala o Ohia-nui-moe-awakea, a kokolo ana ka ohu i ke kula, a o ka nalo aku la no ia o Ma-Ka'i-ole, aia aku la i ka— "Waokele lipolipo, I ka leo hone o na manu." Puka ae la o Pohokinikini iwaho, a nana ae la

ma o a maanei, aole ona ike aku i ua lei nei ana, a kamailio wale ae la no oia: "He keu aku ka paha'oha'o a me ke kupanaha o na hana a ke keiki a'u e ike nei, a e ola ana ka ko'u kino luahine ia oe e kuu kama, a makepono no hoi ko'u luhi ana ia oe." Aia ua mau moopuna nei a Kauluhenuihihikolo ke a'o ala i na mea a pau a ua kupunawahine nei e a'o ai, elike me na oihana i olelo mua ia ae nei mamua, a o ka laua ai ia ame ka laua i'a. O Ma-Ka'iole, he keiki kino ano eepa ia, a ua maopopo ia ia oe e ka mea heluhelu, a o Ka-Miki hoi, he kino kanaka maoli kona o ka hanau ana, a oia ka mea nona keia moolelo hoonanea a kaua e hoinainau po ipo nei ka nahele. O ka ike a me ke akamai a pau o ua kupunawahine nei o laua ma ka lele ana mai loko aku o ka hale, e hoomaka ana iluna o ka hu-a moena a kau i kaupoku o ka hale, aohe wahi pili ole, i ka aho, ka pou, ke o'a, ka lohelau, a kau i kaupoku i ke ku-a-iole, a hoi mai mai laila mai a hiki hou iluna o ka hu'a moena, a kau i ke poi o ka umeke me ka hiki ole ke na-ha, alaila, lele aku la mailuna o ke poi o ka umeke a pili i ke kumuohia ia— "Ohia-nui-moe-awakea." Ua hiki ke pii iluna ma ka lele ana a kahi e pili ai ka manamana o ka wawae a o ka lima hoi, a hiki i ka wekiu o ka ohia, a holo poai puni ae ma na lala a pau o ua ohia nei elike me ka paani le'ale'a ana a kamalii iluna o ka honua paa. A mailuna mai o na lala o ua kumuohia nei e holo mai ai a ku hou ilalo, a ku iluna o ke po'i o ka umeke ua hoohuliia ke alo ilalo, a moe aku la ua mau moopuna nei iluna o ka hu'a moena i hele a ku ka nuu o ka moena, iloko o na kuina kapa Ekahaloa, ua naenae a pau ke aho o ua mau moopuna nei a Kauluhenuihihikolo. Aia ua kupunawahine nei ke lomilomi ala me ka holoi ana i ka hou, a ke ko ala i ka popo oka Paa'lii, me ke kapai ana, mai na kipoohiwi a hoea i ka manea o ka wawae.

O ke kaka-laau, ua ao aku la ua kupunawahine nei o laua a hiki i ka ai hoopau hope loa i kapaia o "Ka-make-loa," oia hoi o "kulupa a kuka'i ka waha-ai ai ame ka waha lepo." O ka alo pohaku, alo laau, alo pikoi, he pookela a lua ole ua mau kama nei a Kapaihilani, hanai hoi a Kauluhenuihihikolo ame Pohokinikini. Pela ka ha'iha'i, ka mokomoko, ke kulakula'i, ke ku'i-a-lua a me ke kukini a hiki i ka oihana lawai'a hi-Aku a me na ano lawaia no apau. KA HOAO ANA O KAULUHENUI I KA MAMA O NA MOOPUNA I KA LELE AME KE KUKINI E ka mea heluhelu, e nana ae kaua i ua mau eueu nei elike me ka makemake o ke kupunawahine o laua i ike pono i ka ike, ke akamai, ka mama i ka lele ame ke kukini, eiike me kana i ao ai i na moopuna a ma-kau. "Auhea olua e a'u moopuna, ua pau kuu ike ia olua, ua moni ia a ua piha hoi olua e a'u moopuna, i ao au ia olua i mea e puka ai kuu ike ma o olua ala na moopuna a'u nei a kaulana nohoi o— "Kahulielipapahonuamea I ke alo i ka opu o Lono—e, O Ohia-moe-awakea O Kumakua-moe-awakea O na wahine moe awakea O Kauluhenuihihikolo-i-uka O Hihi-kau-manamana-i-ka-nahelehele O Kaohukolo-mai-iluna-o-ka-laau—e, E mana i a'u moopuna Ia Ma-Ka'iole ame Ka-Miki, Amama, lele wale. Noa ia'u ia Kauluhenui—a. O oe e Ma-Ka'iole, e kii oe i ka awa ili-lena a ke akua e inu ala a ona, oleha, kunewanewa na maka, aia la i ka pali kapu o Waipio i ka poli (ka-ulu) o Ha'iwahine— I ka papa lohi mai o Apua. "O ko mama apau e kuu moopuna, hooulu ia, kikookoo ia, hoolawalawaia, hoomohalaia i ke ala la—e, Alahele mauka, Alahele makai, Alahele mehameha, Alahele koo-u ko'eko'e He ahi kou kapa e mehana ai I ke alahele kapu a'u nei A ko kupunawahine kino manamana Manamana ke alanui ou e kuu kama E Kahueloku-i-ke-kihi-o-Kaelo "Ku ana hoolohe i ka leo o'u o ko kupunawahine nei, Ku e—, ku la, Ku hoolono, lono—e."

Ku ae la o Ma-Ka'iole a pololei ke kino iluna, me ka oni ole, me ka uwehe o na lima iwaho me he iwa ala e kaha ana i ka makani, a hoolono aku la o ke kena mai o ke kupunawahine e lele a holo, alaila holo nohoi. Kahea ae la ua kupunawahine nei i kekahi moopuna ana ia Ka-Miki, a ku ae la nohoi o KaMiki a maloeloe ke kino, a pololei nohoi ke ku ana, hou na lima imua me he A'u ala e kipoho ana e kiko i ka i'a, oia ka wa i pane mai ai ke kupunawahine: "E Ka-Miki, e kii oe i ka wai a Kane, aia la iluna o ka piko o ke kuahiwi i ka halau alii o Poliahu ame Lilinoe; me ka hanai a laua o Kapiko-o-Waiau. Aia malalo mai o kaulu o ka paepae o ka Pohaku-a-Kane e nana iho la ia Pohakuloa, o ka ohana ia oko makuakane. E kii oe i wai no ka awa o olua, a o ko kaikuaana ke kii i ka awa i ka pali o Waipio, ka awa ili-lena a kini o ke akua, ka mano o ke akua, ame ka lehu o ke akua e inu ala a ona. O ko mama apau e kuu moopuna, hookuuia, kikookooia, hoolawalawaia, hoomohalaia i ka loa i ka laula o ke ala la— Alahele mauka la, Alahele makai la, Alahele mehameha i ke kualono Alahele koo-u ko'eko'e He ahi kou kapa e mehana ai E lala ai i ke ala kapu la, A ko kupunawahine kino manamana Manamana ke alanui ou e kuu kama E Nana-i-ka-ulu-o-ka-malama Ku ana hoolono ana i ka leo o'u o ko kupunawahine nei la— Ku—e, ku la, Ku hoolono, lono—e. "E holo olua a hiki imua o ke kupunawahine o olua, aia la i ke anu, i ka he-i, i ka manomano wai, i ka laau kalaihi o-o i ka nahele o Mahiki—e. O ka inoa o keia kupunawahine o Lani-ku'i-a-mamao, a o Lani-mamao nohoi. Aia iaia ke kanoa ame ka mauu o ka awa o olua, a me ia kanoa oe e Nana-i-ka-ulu-o-ka-malama e ukuhi ai i ka wai kapu a Kane ma laua o Kanaloa, a hii ae i ko poli a huli hoi mai. "Maluna mai oe o na kualono, kuahiwi, kuakea, e lehei ana ma na kuamauna, mauna kapu kamehai hoopa-e-e i ke kanaka, a moe luhi i ka leo—e. Ae, e holo olua a hiki ike kupunawahine o olua, a i nana olua a ua moe a pili na maka, ea; mai hoala olua, no ka mea, he kapu kona hiamoe aole e hoalaia. E kiei aku nae olua i ke ko-ko e kau ana iluna o kaupoku, aia iloko o laila ke kanoa ame ka mauu.

"O ke kanoa ia oe ia e Ka-Miki, a o ka mauu ia oe ia e Ma-Ka'iole, a o ke ko-ko kau iho olua i ka puka o ka hale, a malaila kaawale olua a hui hou olua i ka nuu o ka piko o Kaukahoku-i-ka-naaka-oke-aouli. "A ina olua e hiki aku a e ala mai ana ua luahine ala, lele aku olua a noho iluna o na uha a puliki a paa, a i kulapa auanei ua luahine nei mai hookuu olua, paa olua a paa, nana ia e oni a pau ke aho, a ninau iho, nawai ke kama o olua, alaila, e pane ae olua—nau no. A e ninau hou iho, na'u nawai? e pane ae olua: Na Kahulielipapa-honua-mea I ke alo i ka opu o Lono O Ohia-moe-awakea O Kumakua-moe-awakea O na wahine moe awakea O Kauluhenuihihikolo O Hihi-kaupe'a-kau manamana-i-ka-nahele O Kaohukolomai-iluna-o-ka-laau E—o mai hoi e—. E Lani-kui-a-mamao e, Ke kupunawahine kapu lani-o-maua, Ke kupunawahine kapu honua o maua, O maua nei o ke kama au, Na Kapaihilani-poele-i-ke-kihi-o-ka-malama—o, Oia auanei ka wa o ua kupunawahine nei o olua e uwe mai ai ia olua, a i ninau mai i ka olua huakai o ka hiki ana imua ona, e hai aku olua, i kii mai nei maua ia Hoku-ula, ke kanoa kapu-lono-makahiki— I lawalawaia i ke ko-ko, I kau ia iluna i kaupoku, I ke ku-a-iole o ko hale la. "Nana ia e haawi mai, a oia ko olua wa e kaawale ai, a kuu na mama o olua e na moopuna. E heihei ana olua me ka la, ka ua a me ka makani. Ina hoi e, kulia i o—, Lani-kui-a-mamao la, A lele e, o lele-ka-wa, A holo e, o holo-ka-wa, Kiauau e, o auau-ka-wa, Kikoo ka mauna, Kikoo ka moana, O na moopuna kapu, A ka Lani-kui-a-mamao, Ku'i ia ka mama i loaa ka awa, Ka awa a kini o ke akua, Ka lehu o ke akua, Ka mano o ke akua, E inu ala A oleleha, Kunewanewa na maka, Hoonewanewa i ka ona,

Kuiia ka holo i loaa ka wai, Ka wai kapu a Kane me Kanaloa, A kini o ke akua, Ka lehu o ke akua, Ka mano o ke akua, E poai ala i ka alihi, Ke na-i ala i ka ohu, Ohu kolo i uka e, A lele la, A holo la. E Ma-Ka'iole a me Ka-Miki, na moopuna mama a Kauluhenuihihikolo-i-uka. O ka lele aku la no ia o ua mau moopuna nei a nalo aku la me ka ike ole ia aku, a hoi aku la ua kupunawahine nei iloko o ka hale, nana ae ia ua luahine nei i kaupoku o ka hale, a lele aela a pili ka wawae i ke kaupoku me ka lewalewa o ke poo i lalo, na lima a me ke kino holookoa. (Ka hana a ke aiwaiwa.) Ia Ma-Ka'iole a me Ka-Miki i lele ai a haule a ku i ka honua, mai uka mai o Kalamaula, hoomaka ae la ua mau eueu nei e kikookoo a o ka hoomaka aku la no ia o ua mau kae'ae'a nei e kuu i ka mama o laua, a o na pola o ka malo o ua mau keiki nei a Kapaihilani, hele a kupololei i hope. Pupuu a hooleiloa, kikoo a hoomohala ku ana laua nei ma ka puka o ka hale o ke kupunawahine o Lani-mamao, a e ala mai ana no ua luahine nei, a lele aku la ua mau moopuna nei a noho iluna o na uha o ua kupunawahine nei. Kulapa ae la ua luahine ala a oni ae la me ka manao e kiola i na keiki iwaho o ka hale. Eia nae, aohe hemo ae, ua paa loa oia i na keiki i ka puliki ia, oi noke ua kupunawahine nei a pau ke aho, ninau mai la ua kupunawahine nei: "Nawai ke kama o olua?" Pane aku la ua mau keiki nei: "Nau no." "Na'u nawai?" "Na Kahulielipapahonuamea— I ke alo i ka opu o Lono Na Ohia-nui-moe-awakea Na Kumakua moe awakea Na na wahine moe awakea Na Kauluhenuihihikolo-i-uka Na Hihikaupe'a-kau-manamana i ka nahele Na Kaohukolomai-iluna-o-ka-laau E—o mai hoi—e —, E Lani-ku'i-a-mamao—e. Ke kupunawahine kapu lani o maua Ke kupunawahine kapu honua o maua. O maua nei o ke kama au, i hanauia e Kapa-ihilani-poele-i-ke-kihi-o-ka-malama. (E hoomauia aku ana.)