Ke Au Hou, Volume II, Number 2, 11 Ianuali 1911 — Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O IIEHA WAIPIO I KA NOE—A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, OKA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HIAPA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE —A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO

MAHELE I. KA HOOLAUPAI ANA O NA KEIKI Paku ia ae la ka wela o ka la a uhi iho la ke "ku-awa," a hoomaka iho la e ua mai kahakai a hiki i ke kuahiwi, a o ka lala hoi o Ohia-moe-awakea ke kupunawahine kupua, hopu iho la i na moopuna a hii ae la, a ia ala ana no a ua kumu ohia nei a ku, noho ana ua mau eueu nei i kauhale. Noho no o Ma-Kaiole i ka hale i ke kula ilima me kona mau kahu hanai, a hoike aku la i ka makuahine, ei ae ke laweia mai nei ka i'a na lakou e ke kukini a ka makuakane o laua, he Aku ka i'a. I ka hookuu ana iho o Ohia-moe-awakea i ka moopuna a ku ma ka puka o ka hale o laua, ike aku la keia i ke kupunawahine ua hiamoe ia, a kahea aku la: "E Kaulu-o-ka-malama-i-ke-kihi-o-ka-mahina-nui o— "Ka'ulua ka la Ka'ulua ka ua Ka'ulua ka makani Ka'ulua ke kai Ka'ulua ka malie Ka'ulua ka Hoku e kau nei E ala, e ala oe E Kauluhenuihihikolo-i-uka—e, E—o mai ana, owau keia." O, mai la nohoi ua kupunawahine nei: "E —o, anoai. Ua hoi mai la ka oe e— Nana-i-ke-kihi-o-ka-malama O Nana, hoonanana ka la O Nana, hoonanana ka ua O Nana, hoonanana ka makani

O Nana, hoonanana ka ino O Nana, hoonanana ke kai O Nana, hoonanana ka malie O Nana, hoonanana ka manu e lele E Nana-i-kaulu-i-ke-kihi o— Kahoku-o-Hiikiimakaounulau—e, He—mai, Hoi mai kaua—e, Hoi mai hoi—anoai wa—le." Ninau mai la ke kupunawahine: "E aha ana ko makuakane alii o Kapukalua?" "E noho ana no— E walea ana i ka hi-Aku I ka pua a ka lehua i ke kai Kai kopipi i ka welelau lima Ke hii ala i ke Aku-mua-Kau Kaukahi ka lima o Haleohiu ke koa I ka la puka mai mauka a napoo makai I ka nalu wili mai o Apoula Ale mai mauka a hoi hou no i kai." Ninau hou mai la ke kupunawahine: "Auhea aku la ko hanau-mua haku ou o— Kahueloku-i-ke-kihi-o-Kaelo O Kaelo elo ka malama O Kaelo elo ka la O Kaelo elo ka ua O Kaelo elo ka makani O Kaelo elo ke kai O Kaelo elo ka malie O Kaelo elo ka Hoku e kau nei E Kahueloku-i-ke-kihi-o-Kaelo—e, E aha ana oe—a." E hoomauia aku ana.

O na poe makemake apau e lawe i ka Buke Moolelo KE AU HOU, e hoouna pu mai i ka auhau me na kauoha, a o na poe e noho aie nei, ua makemakeia lakou e hookaa mai. Ma ke kauoha.

O mai la ua moopuna nei. "E o, e Kauluikekihiokamalama e— E walea ae ana au i ka noho I ka hele i uka, i kai I ke kula ilima wela nopu i ka la—e La hulili i ka pahoehoe Pahoehoe aa maka-ulili o Pohokinikini I po i ka ua Lei-malo e poai nei Poai a puni a— Mai ke kai a ke kuahiwi kualono Lono aku la kuu kupunawahine O ka Ohukolo-mai-iluna-o-ka-laau, O Ohia-moe-awakea O Kumakua-moe-awakea O na wahine moe awakea O Kahulielipapahonuamea e—, O Kauluhenuihihikolo-i-uka O Hihi-kau--manamana-i-ka-nahelehele E—o mai—a; anoai hoi au." E ka hoa heluhelu e hoomakamaka pu nei me Ka-Miki ame Ma-Ka'iole o ke kula ilima wela nopu i ka la, maanei e waiho ai kaua i ke kamailio ana no ua mau eueu ala o Kohanaiki, a e nana ae kaua i ke kukini a ke alii a Kapukalua, oia hoi o Eia. Ia lakou i pii mai ai a hoea i ke kiekiena luna o Puukilea, a ia huli ana ae o ua kukini nei aohe ua mau keiki ala, ua nalowale, ke noke ala oia i ka nana i uka a i kai, aohe ona wahi mea a ike aku, manao iho la ua kukini nei ua hoi hou na keiki i hope i kahi o ka makuakane, a i ole, ua hoi hou no paha e auau kai me kamalii e kanikani pi-he mai la i kaha-one. Nolaila, hoi hou aku la ua kukini nei i hope, a i kona hoea ana aku i kahaone a ike mai la ke'lii o Kapukalua i ka hoi hou ana aku o Eia, kahea mai la: "Heaha kau e kuu kukini mama o ka hoi hou ana mai la i hope nei, a haalele aku la oe i na kama i ke alahele makamaka ole, i ke alanui aohe makua nana e hoomalumalu. Auhea aku la a'u kama au i haalele aku la i waiho-i-kaea e aaia iluna o na ahua pohaku wanawana?" "Oia ka'u i hoi hou mai la i hope nei, oia pii no ko makou a ka hooihona aku o kaulu o Puukilea, o ka naholo honua iho la no ia o ua mau kama nei au me kuu ike ole, a manao mai

nei au ua hoi hou mai nei la i hope nei, a oia au i hoi hou mai la, au e ke alii e ike mai la." Ninau aku la o Kapukalua, "i ka wa hea ka nalowale ana o na keiki?'' "I ka wa a ka ohu i uhi ae ai a paa ka la, a hoomaka e ua liilii noenoe, o ka wa ia i nalo ai, pau ko'u ike ana. Nana aku la imua, aole, a nana i hope nei aole, a hoi hou mai la au, hui pu hoi me ka pihe uwauwa a kamalii, manao loa mai nei au ua hoi hou i hope nei." "O ko mama a pau, hoouluia i uka, i kai, i ke kula ilima, i ke kuahiwi kualono la—e, Eia, o—i—a." Pupuu a hooleiloa, ku ana o Eia ma ka puka o ka hale o Pohokinikini ma, a pa mai la kahea a Pohokinikini maloko mai: "O oe mai la ia ea?" "Ae, owau mai la keia." "O ke kamailio ana iho la no ia a ke kama au i ko lawe mai i Aku na makou la, a eia io no ka e hoea mai ana oe.'' Ninau aku la o Eia: "Auhea ua kama nei a Kapaihilani, hanai hoi au a Pohokinikini laua o Puuwalea? "I walea i ka pohu I ke kahiliia i ka hau A malino ke kai—e O Kona i ka lai a Ehu la." "E liu wale hoi ia i puka mai nei a hoi aku la e moe." Waiho iho la o Eia i na i'a a keia keiki, a ia ku ana no a malooloe, pupuu a hoolei loa, ku ana keia i ka puka o ka hale o Kauluhenuihihikolo a paeaea aku la penei: "Eia au la o Kiei, o Halo Eia au la o Hoolono Eia au la o Hoolohelohe Eia au la o Puiwa, o Hikilele Eia au la o Makahia-a Eia au la o Hoopahulu Eia au la o ke kukini, a holo i uka Eia au la o ke kukini, a holo i kai Eia au la o ke kukini mama Kukini a Kapu-kapu A puka-kapu o ka hale Eia au la o, E—i—a, oia hoi Kukini a Kapukalua—e." Pane mai la ua luahine nei: "Mama wale hoi—a, ka piina mai o ke kula ilima pahoehoe

hulili i ka la, a mai ke kula pahoehoe a i ka nahele hihipea po i ka lehua. "A ka manu e pohai mai la iluna O ke aka ia e maalo nei i ka honua." Pane mai la o Eia, "i ahai mai la au i na wahi hauna a ko kama a Kapaihilani ame Pohakuokane, a hanai hoi au a Kaulu-i-ke-kihi-o-ka-malama o— "Ka'ulua ka la Ka'ulua ka ua Ka'ulua ka makani Ka'ulua ke kai Ka'ulua ka malie Ka'ulua ka Hoku e kau nei E Kauluhenuihihikolo-i-uka—e, hapai ae la ua kukini nei i na Aku a waiho aku la iluna o ka haka, a huli ae la hoi, o ka holo o ka lele a nalo aku la. Ua hiki aku la ua kukini mama nei i kahi o ke aliiwahine o Kapaihilani a hoea loa i o Pipipiapoo ala na kaikuahine alii o Kapukalua, a hoea hou imua o ke alii i kahakai. Ua puni keia loa i heleia mai la e ua kukini nei mai ka lae iliili kahakai mai o Apoula a hoea i ke kula nahele ulu Elama o Pohokinikini, a mailaila aku a i ka uka leo manu o Kaukahoku, a hoi mai no ke aloalii o Kapaihilani, a hoea wale i ke kula o Nanawale a o Nahiahu hoi i keia wa e kapaia nei, a hiki hou nohoi i ka home ehukai o Kapukalua i kahakai, aole i mo'a ka pulehu i'a a ke alii. (Aole no i kana mai ua mea he mama, he manu ka hoa elike ai.) A hoike aku la ke kukini i ke alii, aole e kala wale ke keiki i puka ai i ka hale, hoea aku au, ua hiamoe ua mau kama nei, a he kupanaha ka mama o keia mau keiki a ke pahaohao nui wale, a he oi aku ana keia o na keiki aiwaiwa makani puahiohio ma keia mua aku ke nunui ae laua." I ka lohe ana o Kapukalua i ka hoike a ke kukini a Eia, hoomanao koke ae la oia i na kupunawahine o lakou ame na kino lau eepa o ua mau kupunawahine ala, a oia kana i olelo aku ai ia Eia: "He oiaio kena au i hoike mai la, oia no ka mea i kunihi mai la ka hele ana a ka ua, o ua poo luahine eepa ala ke alanui o na moopuna i iho mai nei a pii aku la no, akahi no

au a maopopo aku la ia oe i olelo mai ai i ka wa i ua ai, i ka ua liilii noenoe a po'i ka ohu. O na kino lau ia o ke kupunawahine o makou o Kaohukolo-mai-iluna-o-ka-laau— "O Ohia-moe-awakea O Kumakua-moe-awakea O na wahine moe awakea O Kahulielipapahonua-mea O Kauluhenuihihikolo O Hihi-kaupe'a-kau manamana-i-ka-nahele Aohe au kumu ohia nui i ike aku nei la e ku ana ma ka puka o ka hale?" "He kumu ohia ke ku ana ua wiliia e ke i-e, aohe ikeia aku o ka welau o luna, me he la, ua komo iloko o ke ao panopano.'' "O Ohia-moe-awakea ia, o ka lima kuhi ia O ke kupunawahine kupua kino lau eepa o makou. Maanei e waiho kaua e kuu hoa heluhelu i ke kamailio ana no Kapukalua ame Eia ke kukini mama ana, a e hoonee aku kaua i ka uwila mageneti imua i ka mea nona keia hoonanea ihikapu nenehiwa. MAHELE ELUA KA A'O IA ANA O KA-MIKI AME MA-KA'IOLE I NA AI A KA LUA—KA HIHIA ANA I KO-KO UPENA A MAKALII A NOHO I KAUPOKU HALE—KA PAKELE ANA O KA hana mau a ke kupunawahine a Kauluhenuihihikolo o ke a'o i ka moopuna i ka lele, i ke kaka-laau, i ka alo pohaku, i ka ha'iha'i, ka mokomoko, ke ku'i-a-lua, ke kukini ame ka wala-laau a hiki i ke ano o ka lawaia Aku ame na ano lawaia no apau. A hoea i na la e ao ai ua kupunawahine ala, kahea aku la oia i kela moopuna ana ia MaKa'iole ma ke kau ana aku: "E pii e Kahuelo-ku-i-ke-kihi-o-Kaelo— O Kaelo elo ka malama O Kaelo elo ka la O Kaelo elo ka ua O Kaelo elo ka makani O Kaelo elo ke kai O Kaelo elo ka malie O Kaelo elo ka Hoku e kau nei E Kahueloku-i-ke-kihi-o-Kaelo—e. E aha ana oe—a, E pii e Poha-kanikoo, Eli i ka papa-ku I ka papa lani I ka papa hakumakuma i o mea la." Lohe no ua Ma-Ka'iole nei, o ka hoolale aku la no ia i ka makuahine no ka pii ana i uka i kahi o ke kupunawahine, aole e u, noho ana. (E hoomauia aku ana.)