Ke Alahou, Volume I, Number 8, 1 July 1980 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE [ARTICLE+ILLUSTRATION]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE

[E na tausani poe e heluhelu ana i keia malihini hou mai Hilo a Waioli, mai na kualono a na makalae, na awawa a na aekai, mai ka anuu iluna lilo a i na Hawaii Ponoi, ka Lahuihoi nona keia moolelo, aloha oukou,] Eia mai ke kaikamahine eueu a hookalakupua o ka lewanuu, ka mea nana i lele mai e like me ke o ana o ka uwila ma ka Hikina a holo aku kona malamalama ma na welau o ka honua. ka mea nana i hehi ku i na lae o ka moana Pakipika, ka mea nona na onohi alii i hoopuni ia e na ao polohiwa, a nona hoi ka hale e niniu mau ,ana i na welelau makani i'ka po a me ke&o, a he Hiena hoi no ia mau la i napoo aku la āno la, ua lawe ka mea nana a kakau nei i keia moolelo e waiho aku imua o oukou, a na oukou ia e nana akaana ikana mau hana he nui wale. He mau i nā moolelo a me na kaao Hawaii nei, aole ia e moekahi nona wale Iho no, aka, e kamailio ana no kela a me keia, e hele ana ia i ka loa a me ka laula; elike me ka ikaika o ka 1010 o ka poe kahiko i ka hoopaa ana iloko o ko lakoū puuwai, pela ihoomanao ia ai ahikimai ikeiā auholomuaōka naauao a me ka hoomana Karistiano ( nana i wēhe aei ka pouli a opiopi ia aku !a mā kela aoao o ka poepoe honua rhe ka lakou mau hana, a ma ke kamailio ana i keia kaao, aole ia e hoomaka koke ana no ka mea nona keia moolelo, aka, e hoomaka mai ana mai na makua mai a me kona mau hanau mua, a ma ia hope iho e huli aku ai''ke au o ka olelo ana no ka mea nona keia naneā, a e ike auanei oe e ka mea heluhelu *i ka nui o kona mau inoa a me na aina i kapa ia ma ko lakou mau inoa mā keia moolelo a me ka naha ana o ka mauna o Konahuānui ae nei a lilo i aw?.wa o Nuuanu, a i mahele pono ia na olelo ana no kela ame keia me ka huikau ole, a i wae ia na kamailio ana me lea maemae mai ka mua a ka hope o keia moolelo, a e hoomaka kakou e kamailio ma keia wahi.l Mahele Mua I ka manawa kahiko o keia lahui Hawaii nei, he mea mau i ko kakou māu kupuna kā loaa mua āna ia lakou na ouli o ka ike ana i na aina mamao ma ka a coje ke k©j»idhana ō na pae moku.o Hawāii nei ma ka moana Pakipika kahi a īakou i ike aku āi i keiā ma aina o Kahikiku, Kahikimoe a me Kāhikiikeapapanuu ame a me Kuaihelani, Nuumealani ame Kealohilani. «e poe aina pahaohao me ke kupanaha ke hult aku ko kakou mau noonoo a hoomaopopo i ko lakou mau ano, alaila, he mea akaka wale no ia i ko kakou mau Lunaikehala, aka, ina e manao kakou e nana pono i ka mea oiaio o keia moolelo, alaila, e loaa no ia kakou e nana pono i ka mea oiaio o keia moolelo, ālaila, e loaa no'ia kakou ka wa kupono e halo iho ai me ke akahele, a e ike ia auanei na.mea oiaio e waiho mai nei he nui wale, aole 0 kana mai. Aia mai loko mai o keia mau āina kahi i puka mai ai o ka Mooinanea ke kupua nana i mahele iho iaia ma ka mana i loaa iaia ma kona ano i elima mau mahele, oia hoi keia: Ka mua, ka moo alii, ka lua, ka moo akua, ke kolu, ka moo kaula, ka ha, ka moo kahuna, ka lima hoi, oia ka moo o na makaainana. Aia mailoko mai o ka moo akua i puka mai ai o Ku me Olopana, he mau kane, a mahope mai o laua i hanau mai ai o Hiilei a me. Hinawelelani, he mau kaikamahine mahope mai nolaila, ua hookaawale ae oia ia Kuaihelani i aina no Hiilei a me Hinawelelani e noho ai, i ole e kike laua ia Ku a me Olopana. Ma keia hookaawale ia ana o keiki nei, he mea oiaio ua loaa ka maluhia me ka hiki ole e hoohaumiā ia lakou a hiki i ka nui ana, ua malama ia me ke ai\o kapukapu akua, a lilo lakou, i punahele na na makua me ka hoolohe pono i na leo e pa e ana ma ko lakou mau pepeiao, ma ia ano lakou i noho ai a hiki wale iho no na kanaka e malama ia nei maluna o ko laua aina a pela no hoi me Hiilei ma. Aka, i ka wa i manao ai o ka Mooinanea e lawe ae i kekahi o lakou e hoolauna aku 1 kahi keiki kane me kahi kaikamahine, akahi no a loaa ia Ku ka ike ana fke ano o ka wahine, a pela no hoi me Hina. ī ka ike ana o Ku ia Hinawelelani a nana pono ikona mau hiohlona he mea oialo, aia malun'a o kona mau ano a pau, he kulaiia o ka nani oi kelakela na ka haia.mu mau ia e na pua hoomahle luna, "a he maikai Waipio he alo hia i ha p?Ttt. M a ke huli ae hoi a nana i ko Ku mau heleheleiia, me he ohia la e noho mai ana i ka malu o na lau laau o ka waokele. Ma keia mau haawina like I loaa ia laua, ua like a like laua mau kulana oiwi a e hiki ole ai ke hoohalahala ai kekahi 1 kahi. A ma ia mea. ua komo mai la iloko o ko laua mau puuwai na makemake like e noho he kane a wahine, me ke ano e hoopololei i ko iaua moolelo. oia hoi ka noho a kaikunane a kaikunhlno.

aole e puka na olelo kuamuamu he kauwa, a ma na olelo lapuwale he nui wale a ua olelo ia ma ia ano, "he huna ino." Ma keia kumu ua lilo ia i mea maikai i ko laua manao, a noho hoao ae la laua lWjcane a wahine. "Aole i liuliu loa ko la'ua noho ana ma ia hōpe iho, aia hoi ua hapai ae la o Hinaelelani a hala he mau la ua ike aku la o Kane me Kanaloa ma ko laua ano akua-a mana hoi mai luna aku o"ke kuahiwi ae nei o Waolani o olai ko laua kaikuahine e noho ana maluna o ua kuahiwi la, nolaila, ua hoomakaia'ka hana ia ana o nā Heiau i Kipapaia a hoonohoia me na* pohaku ala maluna o Waolani e na lahui kanaka ano eepa he nui wale oia hoi i ka menehune a me ka pukui akua, ka lalani akua, ka mano akua, kini akua, a me ka lehu akua, he poe hoolohe keia i na olelo ke pane ae a he elue ma ka awiwi hikiwawe loa na hana nui ke olelo ia'e, a he manawa pokole, ua lilo na hana nui i mea ole me ka holo o ka hana. A ma ia mea, ua kaulana lakou ma ia mea mai ka wa kahiko mai a hiki i keia wa, a e ike ia na hoike mai nei, a mahope au ehanai aku ai ike mea heluhelu; ma keia wahi e waiho i ka olelo ana no Kane ame Kanaloa. Ma keia wahi e huli hou ae kakou a olelo no Ku a me Hina. I ka manawa i ike maopopo loa ia'e ai ua hapai o Hina, ua noho aku laua ma ia ano a kokoke i na la nahunahu hanau keiki, ua ike ia na ouli o ka lani a me

na ao polohiwa e haakokohi ana i loko o ka lewanuu, , a ke hookuku mai la na opua i ka ili o ke kai, a ke okuku mai la na ale kupikipikio o ka moana a ke nee paa ae la ka ohu e uhi i n.a awaawa a me ka piko o na mauna, a ke aneane mai la o Kulanihakoi e hoohanini iho i kona wailani, a ike ia akula ka lalapa o ka uwila i ka lewa, a ke lohe ia aku la na leo pohapoha nunulu o ka hekili e nakolo ana i ka honua, aia hoi na anuenue 'ke haaheo mai la iloko o na kilihune ua awa, ka uakoko hoi ke haaheo mai la ma na awawa iluna o na lau laau, "me he,-ua ulalena la no Piiholo e kiheahea ana i kukui o Lilikoi." A ke kupuni paa mai la ka punohu ul'a-4-ka ili kai, ā ke hoomaka ae la ke olai e hoonaueue i ka honua, a ke hoomaka mai la na omaka wai o na kūahiwi e hoopiha i ke alo o na kahawai, a ke holo mai la na makani me ko lakou ikaika e pulumi ana i ka honua. A ke ,iime la na puahiohio i na owili, lepo me na opala iloko o ka lewa me he mau ao kaalelewa la, a ke haluku ia na waipuilani ma ka aina ame ka moana, a kē ike ia aku la na ano aolike ole e huna ana i ke aouli, a ke kau mai la kahaea, a aia hoi na onohi alii a me na luakalai e hoopuni ana 1 ka maka oka la, a ke lohe ia aku la na leo o na manu a me oa pupu kahuli leo lea o ka nahele, a ke popoi haki kaikoo mai la na nalu ma na kumupali me ria makalae, a ke ike ia aku la ka pualena o ka moana e huna ana i leona wai hooluu lipolipo, a ma keia mau hoaiona kupanaha a lehulehu wale i ike ia; aia hoi, ua lohe ia na leo kupinai o na kino kanaka e wawalo ana ma n# wahi a a pau o Kukulu o Kahiki, I ka wa i hoohui ia ai keia mau mea a pau i kahi hookahi, a lilo ae la i mea pouli ka malamalama o ka la no na anahulu ekolu, a ua meha like na wahi a pau o na aina i hai ia āe nei. A i ka mao ana'e o keia mau hoailona, ua hanau mai ta nae he keiki kane maikai, aia nae i keia manawa i hanai ai, ua hoouna.aku la o Kane a me Kanaloa i ko laua kaikuahine, oia hoi e ke Anuenue e kii i ke keiki a Ku me Hina na lakou e hanai, aia nae i koia nei wa i hiki aku ai, aia o Ku e lawelawe ana i ke keiki, ua hele mua nae keia e noi ma o kaMooinaneala, amakolakouano Akua 4 ua ae

mai la nae oia me ke kaulua ole, oiai he noi na kona mau kaikunane haku lani aole he mea e paa.ai s oia nae, uahai mua mai la nae oka ikana mau oleic- kauoha a i hoi oe a hlkl aku imua o na kaikunane haku o kaua e-a, a i noho oukou a i nui ka oukou hanai, a i manao ae oukou iaia e hoomoe i ka wahine, mai ae aku i kahi wahine o Hawaiinuiakea eia'no ia nei kana wahine e mo*e ai, i ole e haumia ka oukou hanai. / Ma keia mau olelo a kalMooinanea, ua ae a^u a ° ke anuenue e hooko ia na"olelo kauoha.a,pau ma ia hope i pane wahi leo aku ai o ke anuenue: Pehea, ina e loaa mai ana ke keiki ia'u i keia wa mai a Ku ma mai, aliala. nawai ka inoa e kapa iho maluna o ke-keiki? Pane mai oka Mooinanea, e hoi oe me ke keiki a hiki imua o na kaikunane o kaua a aia no na laua ka inoa e kapa iho maluna oke keiki, aolena'u, a me na makua o ke keiki e kapa ka inoa e hewa mai auanei au. no ka mea, ina la hoi aole i hoouna mai nei na kaikunane o kaua ia oe e kii mai ike keiki, ina no la hoi na'u ka inoa*e kapa iho, nolaila e hoi no oe a hai aku ia laua i keia mea a kaua e olelo nei, a oia iho la no. Ma ka maikai o keia mau olelo, ua ae aku la o ke Anuenue me ka manao e hooko pono ia na olelo a pauma ia wa koke no ua makaukau ae la keia e liuliu no ka hoi mai. laia i huli hoi mai ai, ua haawi aku la keia i kona aloha no ka Mooinanea, aia hoi, he manawa pokole loa me he imo ana la na ka maka, ku ana keia ma ka puka o ka hale o Ku ma, a iaia nei e ku ana malaila no na minute pokole loa, oiai o Hina e hoomaemae ana iaia jho huli mai la kona alo iwaho oka puka o ko laua hale, a ike mai la i ka punohu ula e halii pono ana ma kajjuka oka hale. Pane ae la oia ia Ku, he mea kupanaha, aole hoi he ua o waho e ka nei ka punohu nolaila, epuka aku oee nana ikahana a ka punohu no keia wa, ae mai la o Ku i ka olelo a kana wahine ia Ku nae i puka aku ai iwaho a huli ae la oia a nana, ike ae la oia e pipio pono ana na anuenue ehiku i ka wa hookahi iloko oka lewa me ke kau wahi ao ua ole. Ma keia mea ua haohao ko Ku manao no keia ano o ke anuenue, nolaila hoi aku la oia a hai i kana wahine no keia mea, a ia laua no e kamailio liilii ana, aia hoi, ua mahie ae la ke ano o ua anuenue nei a me ka punohu, a huli ae la kona mau ano a pau ma ke ano kino wahine kanaka maoli, iaia iloli ae ai ma keia kulana, huli mai \a o Ku a me Hina a ike mai la i keia wahine ui launa ole e noho ana mawaho oka puka o ko laua hale me ka nani nui aole o kana mai, oiai oia e aahu ana i kona kapa anuenue, a ma keia ano, a he malihini ko laua ike ana i keia wahine, a liuliu iki, haawi mai la na mea hale i kp laua aloha me ka ninau mai iaia nei ke anuenue malihini ko maua mau maka i ka ike ana ia oe i keia la, mai hea mai nei oe i hele mai nei? Hai aku Ia ke anuenue, mai ka lewanuu mai, he elele au i hoounaia mai nei e o'u kaikunane e kii mai au ike keiki a olua hanau ae nei na makou e hanai a nui, na olua no ke keiki oka hanai wale iho no ka majkou me o'u kaikunane, a' ina no i nui ae ke keiki a kanaka makua a a i aloha ae no ia olua i na makua, ua hiki no, aka hoi, ina i aloha ae no ia olua i na makua, ua hiki no, aka hoi, ina i aloha iho i ka makou luhi ana aliala ua pono, he i-a ia no Kahoolawe he uku make ia mau olelo a ke Anuenue, ua kulou iho la o Hina ilalo me ka manao kaumaha me ka pane ole ae, a i ko Ku lohe ana hoi i keia mau olelo, ua noonoo pokole oia a hai mai la i kana mau huaolelo; e, auhea oe e ka malihini, he mana maikai no kau e hai mai nei ia maua; aka.'eia wale no ka mea kanalua e hai aku ai ia oe. Ina paha b keia manao au mai nei*ia maua,* a ina la oka Mooinanea kekahi, ina ua pono loa nolcaTfiea, aia ma o na la oe e keiki ai. NoTaila, ina paha pee hele mua iaia i keia wa, Ilohe oia i kau mau olelo a pau e hai mai nei; alalia, ma ona la oe e keiki mai ai, Qiai, aole e hooko ia kau mau mea e hai mai nei, aia wale no ma ona la oe e keiki, I ka lohe ana o ke anuenue i keia mau olelo, pane aku In oia la Ku ma. inapela, alalia uajilo mua la'u'ke keiki a olua. oiai. ua hiki mua au ma ona la a mai laila au i hoi mai la a hiki iho la imua o olua, no ko*u ike mua oia wale no ka mea e waiwai at ka'u huakai i hele mai no! nolaila. aole a'u hele hou ana aku imua ona, a ina oia ko olua manao, alaila aole o*u mea e nele ai, i keia olelo a ke anuenue, pane maf la o Hina i kana kane. haawi ia aku ke keiki elike me ka ia nei mea e olelo mai nei e Itio mat auanei kaua i mea pono ole I ko ka Mooinanea manao, no ka mea ke hai pololei mai nei hoi keia ia kaua. nolaila. kuu ia aku ke keiki na ke akun e hanai mai ma keia mau olelo a Hina, ua H)o ia i mea maikai like i ko laua mau manao. A holo keia mea ua haawi ia mau la ua keiki nei ma ko ke Anuenue mau lima, I ka lilo ana mai o ua keiki nei ma ko ia nei lima, nana pono iho la keia ike ano o ua keiki nei. ike iho la keia i kona mau hiohioaa a hai ae oia imua oKuma i kana oleic, e, auhea olua e na makua o ia nei. aole keia he keiki he pua keia no

ka wekiu, aia i keia wa i makaukau ai keia e hoi mai no Oahu nei, waiho aku la i kana olelakauoha ia Ku ma. eia a ike hoi nei me ke kamaleilani a olua, a i noho olua a aloha ae iaia nei ke keiki a olua alaila, olelo ae no olua ma oka Mooinanea la a nana e kuhikuhi mai ike ala e hiki ai i ko'u aina i hele mai ai, a pau keia mau olelo ana aia hoi, haawi aku la o ke Anuenue i kona aloha ia Ku a me Hina, ia wa i pauaate t ai ke ano o ke Anuenue mai lima aku o ke kino wahine' maoli a kahea'e la oia i ka Punohu a me kana koko i kapa no ke keiki e vvahi ae ai, he manawa ole ku ana keia mau mea elua a lilo aku la ia laua ka paa ana, a no keia manawa i loli ano e ae ai ua wahine nei a nalo wale aku la. Ia Ku ma i puka ae ai a huli a nana ae la iluna i ka lewa' aia hoi ke anuenue me ka punohu a me ka ua koko e hele ana iloko oka lewa me ka nani nui launa ole mai, oiai, aia no ka wawae ma ka puka o ka*hale o Hina ma kahi i ku ai, a o kekahi wawae aia ia k kapio la iloko oka lewa me na ahe welelau makani, i ua anuenue nei e nana pono ana i na aina e waiho ana pa ka moana. aia hoi ua hoolei iho la oia i ka iewe o ua keiki nei i ka moana a lilo ae la ia he hee makoko, a mai laila mai ka hoomaka ana mai o ia nao hee a hiki i keia wa. e ike ia no hoi ua ano hee la ma ka moana kaiulilipolipo hohonu a me na vvahi e ae o na kapa ' kai; aole i liuliu iho, huli iho la ua anuenue nei a nana pono Iho la. aia u Kauai. Niihau, Kaula, Lehua, a me Nihoa maliulo pono ona, alaila, manao ae la oia ua hiki i ka aina. iaia nei. i kupono iho ai maJLuna o Waolani. Ala hoi he manawa pokole, komo ana keia iloko oka hale me ke keiki, a ike mai la na kaikuanane o Kane ma laua o Kanaloa. Ia manawa. la we ae la laua 1 ua keiki nei o komo iloko oka heiau e hoola ai ma ke auo kapu akua. a okiia ae kfkekahi hapa oka piko o ua keiki nei a la we ae la o Kanaloa i ka piko a waiho iho la ma ka pali o Nuuanu. ma kahi i kapaia o Kaipuolono, a ke mau nei no keia wahi ma ia iuoa ahiki i keia iho o ko Kanaloa hoi ana mai ua kukarm ihoTaoia me Kane no na kanaka kupono e noho pu me ko laua kaikualune a me Ke anuenue; ma Kvia m|nao i pane mai di o Kane: He mea pono ke ; ohi i| liiai i mau kanaka Jiouwdhawdhaia. aole $$no Ua poe uijj kanaka

maikai o hoowalevvale auauei i ko kaua kaikuahine a haalele ia ka hanai .a kaua. Ma keia mau olelo. ua ae koke aku o Kanaloa, a ma ia hope iho ua kako ko laua makemake,.uolaila, ua wae ia ka puc kupouo oialioi ka poe makole* oopa. hapakue, a mo aa kanaka no a pau i loaa hu kiiuu ua ohi iaua i na kanaka ma kahi o ka lau ka heluna nui q ka poe makole a pela aku, a ua mahele ponoia na haa,a a kela a me keia o lakou me ka manae(o?) ole. A holo pono keia mau majuao o iaua alalia, ua hookaavvaleia na hale o kela poe keia poe me ka lakou mau hana, a o ke anuenue ka haku iualuna o keia poe a pau, me ka hoolohe pono i ua olelo a pau a ke anuenue. He anoi loa au e honi Nae aala o Keaomelemele, Ke moaai liilii mai nei Kahi Hanuopaineki, LIMAUANA. Aol« \ P«u

Ke kanahele 'o Paliuli