Ke Aloha Aina, Volume XXIII, Number 24, 14 June 1918 — Ka Haiolelo a Ke Alii J. K. Kalanianaole, Ma Ka Luakini o Kawaiahao, ma ke Sabati Nei i Hala, no ka Hoomanao Ana i ka La Hanau o Kamehameha Ka Na'i Aupuni o Hawaii Nei. [ARTICLE]

Ka Haiolelo a Ke Alii J. K. Kalanianaole, Ma Ka Luakini o Kawaiahao, ma ke Sabati Nei i Hala, no ka Hoomanao Ana i ka La Hanau o Kamehameha Ka Na'i Aupuni o Hawaii Nei.

I ba hoāhanau r> ka Ifui Kunj<; hameha a me M t akf aku uhvu koa mai i kt*ia la. Ife men imn iiihu ia kakou ka hookaawale ana : ka la Sabati mamua iho o ka la hanau o ka Nai auiiuni kaulana o kc kakou aina, a o ka mea hoi e c nei ka inoa o ko kakou hui, a e mai ana i kekahi ma'u mea mai lok<: mai o kona ola ana, i mea hoomanao, a ao pu mai paha ia kakou, "s e Hlo ai hoi kekahi mau mea pil i kona ola ana, a i kana mau hana paha, i mea hooikaika ia kakou mi ko kakou ola ana maluna o ka aina aloha ana i nai ai, a i eha ai ho: ko lakou ili i ka ihe "laumeke, n< ka hookuikahi ana ia kakou e īik malalo o ke alii hookalu, ae. hoo malu lokahi ia ana hoi malalo o k< aupuni hookahi. Ua hoike i« mai no ia kakou m oleio hope loa i kona wa e waīhe ana maluna o kona mbe make, a i ka wa hoi e hoopuni ia ana e kona mau alii, & me kana mau ruea aloha. a oiai na alii e koi mau -aki ena i ua nai aupuni kaulana nei e Hawaii, e haawi mai i olelo Wpe loa nana ia lakou, ae lilo ai paha ia olelo hope loa i mea hoomomoa iu e na alii a me na poe i aloha iaia. IJa puana'mai la oia i keia mau oleIo ano nui loa.. "E nai wale no oukou i kuu pono a'u i imi ai, aole loa e au." Mea paha o like ole no ko kakou mau mauao wehewehe maluna o festa olelo hope loa a ko kakou "Nai Anpuni Kaulana," aka, e oluolu mm hoi oukon r lioolohe iki mai i kekalii maiumanao a'u i hoolala ai malnna o ke;a olelo a ko kakou alii kaulana. O ka pono aupuni hookahi ao ka pono noho lahui ana, malalo o ka hoomalu ana o ke alii hookahi, a e hookuikahi una i ka noho ann o na alii o ka aina a me na makaainana mai Hawaii a Kau- ' oi, aole anei ia o ka pouo nui a Kamehamelia i nal* ai ma kana. mau hooiH kaua «na t I lilo ona o keia pae aina malalo o ko Kamehameha hoomalu ana, aole !oa i mahple hou ke aho o ka noho aupuni

|W« «« il-awaii nei, a hc>fca walo luiai no i ka wa i pau ai ka noho liiiipuni moi aua ma keia pae aina. ! Ike kahuli ana oke ano hooponopono aupuni ma keia pae aina laloha o kakou, aole loa i mahelehelle ia ke kulana o ka hoomalu aupuiii ana iūa Hawaii nei, a kaawale uku la hoi o Ilawaii nui o Keawe malalo o ka hae okoa, a pela hoi o . Maui o Kama, ao Oahu hoi o Kakuhihewa, a hoea loa aku i Kauai o Mano-Kalanipo, eia no keia mau paemoku malalo no o ke ano hooponopono aupuni hookahi ana, a malalo no hoi o ka welo ana o ka hae hoku i keia wa. He hooko ana uo īa i ka manao o kela olelo kaulana hope loa a ko kakoumoi aioha,! ai hoopuka ia hoi e ia mai moe make mai ma Kamakahonu, Kailua, Hawaii. Ō ka pono lokahi, ka pono kui-!

kahi, ao ka pono noho aloha llke ana e na alii m na makaaiuana, , ua loaa mq keia poinaikai i ko Ka- , mehameha au o ka noho upuni ana, i ai loaa mai no hoi ma kekahi maui : kumu a Kameha.meha i hana aku ai, a he mea kupono Jsaha i a'u e hoikeike aku i kekahi oia mau mea, ai ike ia no hoi iloko o ka moolelo o koua ola ana. 0 ka. hoolohe o Kamehameha i ke ao ia mai oia kekahi kumu nui o ! kona lanakila ma ka hana nui ana i ■ hookumu ai iloko o kona ola aua. ! Tkawa i kauoha mai ai ka Moi | Kalaniopuu i ke alii opio Kameha- ' meha e haalele i ke alo alii, ae hoi ' i kona wahi i hanau ia ai ma Ko- ' hala Akau, ua hoolohe aku ta no o ■ Kamohameha i kela kauoha a kona ■ anakala. A i kona noho ana nae ma ' Kohala, ua lilo aku la ia mau la o

; ka neho ana ma na liana lealea o ke au kahiko o ka aiua. I ka hiki ana mai o Kekuhaupio i ko. alo o Kameliaineha, a ike i ka lilo uui o ko alii opio i ka U'alea waiwai ole, ua k#mailio mai la o Kekuhaupio i kelā mau olelo i kana hauai 'TE Kalani o o ke alii.e lilo ana i ka loalea, a homoaopopo ole i ke auo o : .ka i|oho aua ae malama ol<* ana hoi

ii kii kauaka uui ai.Jte kaaak» iki, [iiole loa'ia alii e ku i ka moku." | I ka iohe aiia o Kaxaebaxoeh(a i keia mau olelo a kona kaliu, a kum'u ao hoi i ua ike liakaka oia wa o ka aiua, aole ia i lilo i. qiea no Kameiiauielia e.huhu ai, aka, ua >ian)e3e i°- aku. la 110 oi& ia. mau hana lealea, ao koua hoakoakoa 110 ia i iui kauaka opio o koaa wahi, a hoomnka kona ao pu ana ine lakou i na oikuia hakaka o ko kakou ainai Qia lioi ka oo iiie ,ka mokomoko, ke.ka-ka-mau, a me na hana hooikaīka kino e ae oia wa o ka aina, ae hoo-. makaukau ana hoi iaia iho non na hana iiui e hoea mai ana o kona ola #na. I ka wa »o i lilo ai o Kameiiameiia i alii aimoku, a iaia i nee aku ai no ka hana nui mamua o kona aiahele aole oia i h^Jd^]fi>Sjel/i 0 - na īke ka-aa, hahai mau no oia i na ao maikai ana a kon inau i pu-kaua, a ua inalama mau no oia |i na haiawai kukakuka maikai.ana |iue pona mamaka-kaua, a, e hooloha waikai aku ana i ka lakou mau ao uiaikai ana. A oia no fculuuuui o ka loaa ana o na T« n »vn P ma ke kahua kaua, ai hooko ia ai ka

mea ana i iiiii aui ai. Aole n 0 anei ilOl he kumu maikai ia, a kakou e iiooiuahui aku ai, maiiope o kela auo maikai o ko kakou alii kaulauā, a e lawe mai ana i na ao maikai <iua a ko kakou iuau īuakua, a hoa luiuka palia, i uiea e pooo ai kakou liialuua o ko kakoa aina kuiaiwi. Ko wuiiio uoi no kakaiii olelo kahiko o ko kakou .uiau kupuiia. "0 ka lolio kc ola, a o ke kuli ka make." O kekahi kumu nui no o ka loaa aua o keia pouo uui ia Kametiauieh*, oia no koua iuii mau aua i ka' [iokaiii inawaeua oua, me kona mau. alakai, a kakoo uui ma ka haua e iiapai aua ia manawa. ūa īke tio o Kmehameha ia manawa, o kona lokahi ine kona mau aln. A o ka e kakoo ana iaia, oi« no ke kumumu e loaa ai iaia ka lanakila lualuua koua uiau ua iuii maii aku o iiameW

lokalil ana inawaenā] o'lakou. īofjiSlkia uui o lioomaopopo i& ' wi W& āi o h, ':akou nolio la'huii » k* K'U« 010 iw«eoa o ka- , t&a. r )ft&, »<i ana hoi ksk.aiil i k<<krtlii. iītj i ka pii ae o kekaiii o kakou iluiia o kekahi kulana, *vke keu.aua o kekahi o kakou ilut«a, ao I£a poe malalo &ku, o ka| ia e huki mai i .ka, j§fpau. i kau. luua, a xxie liel iufra Ta, ne ululiua loa kakou i ka P fl a o kakou i ka lianoluiiiQ, nmluna 6 ka kiikou aiua fulahvi hukiliuki wale o Kaint»LikMuaft.. īuan] uI i o kouu uiaimo % mL#h i ko kuikaki me koua ai ona, iua ao ao}e hoiopono M i«uja ?V'. *f* t ai tua keia aiaa <j kakou. Be mea ioa ih k»-. kou, -e i«*gmoj>c±>o loa i keia auuo

nui'loa* e pono ai tSkdū,~ōia" no ka um Aoho lokahi aaa maal ka hoao ana kakou e hapai i kekahi ai nialuna q ka, aina, o la iana maikai hoi i na je āe, o ka paepae aku i o'iona hoa lahiai. O 'kumu nui o ka loaa o kela pdtm£&ii ia Kamehameha, oia »oMWi&<a!oha ia mai iwaena o *3SnĒh lioa alii. >J^O^ t #ku o Kainehamoha i ka ana mawaena aui o ke kanaka, a i faLapfopfta i hoeu ai i kana ha.mun ka manao aloha c k©ia,,|ig^ ir ||ii me ia, ao ko lakou kokua aiai ia no ia iaia me ko lakov ao ka uee no ia o ka me ka holo pono lo*. • * *

110 hal aii ia e holopoiio ai ka'u Ihana oia no ka ,yia iwaeua o ua liQa o fcH' 3 a i £a wa a'u e noi aku ai i kekahi mea no Hawaii 0 ke* a mau hoaloha. i' loaa ia'u, i liooko ia rnai ai kekahl Bfi4» u aoa a'u, ' < K« u$ na& uei oo keia ai na 6' Hawaii liei, he rfiea nm ls£ u ** ko » l i»o ō kakou, a na ia alohā i%aenCf%akou e hoomau i ka w>ho Biaikat r $na iwaena iho 0 kō • kakon ndb&?%&&"' Ina no nele ke |«loha ka -noho hoahanau |ana 0 keii!%l6tfesia o Kawaiahao Inei, alaila; ftefe no e loaa ana ka ! noho like o ko lakou [noho haipīile- ana.' He mea nui ka noho asiSL iwaena 0 ko kakou llahni. - »*■ " He aliP I»Srui 0 Kamehameha, aoJe hoi wale, aka. ua ao

mau aku poe e ao i ta malama i Jta 4 &ea" e oiau ai ka pomaikai,' ' I ka ai ka lanakila ia ka mokupuiii nei o kona hele kaapuni koke no ii i fc«a mokupuni, a i kona ike i na kaupapa-loi e waiho mai ana, o kona i hoolale koke iioia e kanu ia i ka ai j kela^mau lūi JfAiho wale, ai kona ikej ana no Lka" llelelei mai ōna pa 1 haku o $>koia, o kona kauoha i koke aku la no īa e hana koke ia naj kuapa o ua njiaū. loko ia nei, a e kai ia ka pua-atdkama iloko o kela iuau| loko ia. ' i Mahope ihp o kona lanakila auai ma keia paeama, a i koua hoi ana no »a Kona, |aaka mokupun! o HaI waīī ua i ka oihaua mahiai nia kt\kahi mala nui. A ua kau,oha ia na all| me na uiakaaiuana e ihana like ma kela kihapai mahiai 1 o Kamehaiuelia, A no ka nur hewa- : hewa iuao!i o. kelā 'kihapai, ua kapa ;ia kona iuo4 o a ke 'waiho nei nO Uelā mala mauka o Kainaliu a hba i keia wa. i Ikawaioo ai na inea kanu uia- ! o kt*la kihap&i nui a Kamehaimeha, a i ki o Kamehalueha i ka uhuki ino o na alii i ke ikalo o ke ki&apai, a maiania ole i ka puu kalo me ka ai, %'i ka uhuki wa> i ke ko |l hoolei wile aku i ka eleu k©j « i kp olj i ka|uaia uie ka iiooiaaopopo fohuli m&ia, u* kauiai)io .la oia|i keia uiau wi ia .aukau e k i 4 ks, «

'nhuki ae no hoi i ke kalo me ka 'ōha nunui, a oaou hou aku no hoi i ka puu i ka Makalua, oiai, o ka puu ikalo no ka makua o- ke kalo me ka loha, a noonoo aku ana hoi o na keiki a kakou mahope. Ika uhaki ana hoi i ke ko e ai, nhai ae no hoi i ka Wēlau a o nou hou aku i ka nonua. A noonoo aku ana hoi i na moopuna a kakou mahope mai o kakou. A i ke oki ana hoi i na ahui maia pala, nialama pu no hoi i na pohuli hou, oiai, "He- mala hoi ke kanaka a kona la iib e hua mai ai." He mau olelo kupono loa "keia ia kakou i keia mau la e noe nei. E ao mai ana ia kakou, e ao i ka hoomakaulii, ao'te hoi e hilahila i ka hoohana ana i ka niakuahine honua. E ao pu mai ana no hoi ia ka<kou, e malama pu i na mea e pOuo ai kakou i keia wa hune rmi o k aina.

I Aōle he pono o &a uliaal wale I }n« wahi pono uuku 1 loaa īa kaiou," iE 4t flna no Loi i kekahi, a noouoo iana no hoi 1 kekahi, no ka !a uauui [e hoēa mai ana. Ēia ka homm iloko |o ka pilikia ftttī i keia mau la. a o o ka oiwi Hawaii o ku uina ato|ha, e h«w«le «uH lima malalo o ka [ h<vnuft. a e imi 1 kou oīa nia ka hou io kon l«e, ina paha maluna o ka ! makuahine honūa, a i ole nia ka moiana leai akea paha. I Ke hana ia i hana mau ia e kau i maū kupuna o ka \va i hala, a aole !hoi kkou i hilahila 110 ka lawelaMe jan» ia mau ano liaiia uo ko l&kou ihaluiia o ia aina, aolo no anoi

iii '»• <■ aß'a i**&U k,»ak'»tJ f J \ ! fca h«ft* » k'» k«fc<»« alii a I .olu ii«i. & P lilo k*t»* mati li«hs i it>ea n* kakoo p hahai uku ai, a i mau aī ko kakou »mho kujXjiw au# wiEluna o ka a ko kakoa ifi*n kijjiuuM i 'īii ka iii i, ka * •> k"'tt !kxs]>hu ana 8(* i kp'u iiihu «uiuH t> mikou i kfia !». (~(•«. ji,i|if> ia'u I ljl*T a ~>,■■ «Hii " <.uk>>ii f i kfl Mh-

ii.iuiiiii; <> u» niiii oupuni kant■,iiH > ci >. kuk'iii, a »ii<- k'- kiu»« j • -• !, ;)! iii i;t k|iul«l!» O Kfl; iM-iuiiM'ha. ] ku j>ai- atia o k"tiH iiiaii waa L.i(ia uia k< L <">ii<* o Kti.htthii, tia kauuj;.'j ;•<■• īii oia <■ w('hr-w(-|ii- ia k<* an\a, :ī ;;.>• fiH inko » koim »'»« v/aa kaua I h:!<-hu, a hoohuli ia iho la kt* a!o •; m waa ilalo. A ua hana ia keia t>-i i li'iiKi imua pono o iih maka l::Luk'hu o kona puuii kaua. Aok iakou j hooinaopopo i ka Kianao oia inau ha»a a ua nai auj lī'i n(-i t eka, iaia i ku ai iluna o ■>::> j)uu oiif: <■ kokoke ana i Waiak* ; ii:a kai a'ka o ke kalanakauhale o Wailnku, a oiai hoi « ne« mai ana koiia inan emml o paio mi- ia. nn fiot>poka i i- i<i "ia i krf« »wni ohilo kaulaiia; "Imua, cna pokii a Inn i ka wai awaiiwa, aohe hope e Iio) aku ai. M *

Akahi no lakou n hoomaopopo i ka niHiiHO o k<-!a mau bāt>a weHōw«hfc uma. a i«ko hoi o ria waa, Ina aia ifeko o kona mau koa ka manao hohewak, aole <• pono <■ ho!o ; a hiki i kahi o na waa, me ka huli b na kua i ka enemi, e wiwo ole } e huli kr; alo iinua e fiaio, a hiki i ka make, a i ole i ka lanakila paha. Ua ike kakon i ka waiwai ola Hana, a ua nai aupunf nei, ua uhuki ia aku la nsai ka pnuwai aku o kona mau k"H, na nianao a tia lalapa ae la k« j alii o ka wiwo oh i waena o lakou a na nee aku la lakem imua e hui pu ine na e.nemi, a e hooko ana hoi i ka moto kaulana oko lakou alii. Oka hope oia hoo ko ana ua loaa ia lakou ka lanakiia, a v» anhee aku la ko hikou wau enemi iiie ka luku nui. ia, a o ,k« kuum ia i kapa ?a ai k«k k«hiui kaua wr--liweli; "Ke paui wai o lao."

Eia kekahi mnu keiki oiwi o ko kakou lahui aloha, c n«< aku nei, no na hoomakaukau aria ia lakou, īio ke kahua mokomoko nui o ke m nei i keia la, a o kekahi hoi o lakou, aia nia ke kahua kaua rua k& lepo ,o Palani, a e haawi ana ia lakou iho e paio no ke kuokoa, a me; ka maluhīa o' ka honua holookoa, h« mea pono e lilo ka moto kaulana! o Kamehameha, ka nai aupuiii kaulaoa o Hawaii aina a me Hawaii lahui, i inoto na lakou e hiipoi ai, a e lilo hoi i kukni alakai no lakou ma ke kahua kaua o ka wiwo ole. ♦

No kakou lioi na hoa oiwi o ka rina, he mea pouo loa ia kakou e lioopaa i keia makia kaulana o Ko kakou alii uai aupimi, iloko o ko kakou puuwai, a e hooko ia hoi uia ka kakou mau haua, a me ko kakou ela ana. Aole kakou e huli hou aku ana i liope, aka, ko kakou mau alo uaa ke kakoo ana «o ka pono holomua, o ko kakou aina aloha, a e imi ana hoi i tia hana hooholoiuua c pono ai kakou maluna o ka aina, a ko kakou mau kupuna e eha ai ka ili i k« ihe laumeki. O ka mea nae o potio_ai keia, i hookahi umauina, i hookahi puuwai, a e hoopili aoa i na poohiwi o kakou ine ka lokahi, a olokaa aku i ka holomua o ko kakou aiua aloha, . a e hoomanao mau ana hoi i ka maK' kia kaulana o ko kakou nai aupuni: "Imua, e na pokii, a inu 1 ka wa " awaawa; aole i»ope e hoi aku ai."

Mr. Lunaliooponopono. Aloha oe :—Ua ike ilio ina ka uupepa "ī\a Puulaonua o na Hav,aii" i kekaiii pooniaiiao e pili atia uo ka hoala ana i kia hoomanao no ko kakou Moiwahine aloha Liliuokalaui, oi.'i hoi e, hoolilo ia kona lioiue 0 Yvashington Plaee i wahi uoho uo kiaaiua o k«ja Teritori a i ole ia 1 wahi paha no'na !)|m§ Karisitiano. I|a»maikai 'no Itela Snau manao ina i hana ko kakou Moiwahine i n)ea i kia hoomanao noua, ■ * -.V .• '

Aka, aia ma kouu palapala kauoha e kauuha ana i kona mau kahuwaiwai e uku īnua i kona mau aie a me kana poe i hoomanao ai O kaim oiau kala o na loaa o kona mau waiwai, e kukulu ia ī home 110 ua loakuaple o kona īauiu jttawaii. . Aole a'e nei keia e ka lahui ha, he kiahoomanao pookela a kakou e hoomanao mau ai i ko kakou Moiwahiiie Liiiuokalaui, a ua olelo a'e ko ka Moi mau hoa pili ;paa he uui »a manawa a ke 'lii i hoopuka ai i keia makemake onā e kukulu i{j i home no"na keiki maikua ole, a kakou uo e hooiotopop<r iho ai he uui ua keiiē o ko kakou iahui i loaa ole ka home kupouo e hoowoe ai i ko lakou poo a e hanai ia ai me ka maikai a we ka maluhia. A he mea pono no hoi e hooko ia ka leo kauoha akp kakou Moiwahiue aloha. E kukulu i home no nu keiki makiia ole o kona lahui, a he kia hoemanao nona.

Ua kuluma iloko o k,o kakou lahui niai na kupuiia mai o ka leo 0 ke liikumoku he mea nui ia lakou a i ko kakou manawa hoi he au- naiiuao he mea ole ka ia leo alii, E ka lahui, e uaua aku no kgkou ina e hooko ia mai ana kana kauoha, |aka i j.iau niai iio i na uku loio o , na aoao like ole e pau nei—hookahi mea aloha o ke ko ole o ke kauoha a ko kakou Moiwahiue Liliupkalani 1 kia hoomanao nona a kakou a uie ka kakou mau hanauna e poina ole ai. I

E like ae la iio lioi ine kela uiau aKi. Ua k« ka lakou pao he kiahoomanao poina ole a kakou Ala ka ka Moi Luualilo, ka Hoiiie Luiialilo, iie lionie no na elelUiukule o koua lahui. Enuna Kaleleonalaui, k;t Hauka!>ila Moiwaliiiie. Beniice Paunhi n« īvultt KamoKapioliini, ka Hoiue A [K'liuii Uoi kuia alii i iiook^gno