Ke Aloha Aina, Volume XVI, Number 36, 9 September 1911 — He Moolelo Hawaii Nani No KEKALUKALUOKEWA. Ke Aikane PUNAHELE A KAUAKAHIALII. A O KA Mea Nana ka Ohe o Kanikawi A NONA HOI Ke Kaikuahine o Kahalelehua. A O KEKALUKALUOKEWA Ka Mea Nona ke Kaikaina Ilio o Kekalukaluka. o. Puna [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

He Moolelo Hawaii Nani No KEKALUKALUOKEWA. Ke Aikane PUNAHELE A KAUAKAHIALII. A O KA Mea Nana ka Ohe o Kanikawi A NONA HOI Ke Kaikuahine o Kahalelehua. A O KEKALUKALUOKEWA Ka Mea Nona ke Kaikaina Ilio o Kekalukaluka. o. Puna

I'a knkiila akvi la aa mau wahi i|.- \ ki.kini nei v raa Ke feati«a ana . .. n;) i, o mumi i na kanaka: '|£ : i ln! K ala e Eeaau! EaU .. \ ■ "ilī ,ku koīeala iauhala o uā aina n,i, K ala ka, h.nla. E ala eka i'ii'.ann. K eu —*«! E ka'i knkoo n iuioa i Keami i kakahiaka o ka ]* .... ;il;t iinok*hakaha nr> fee in» Ki-kalukahiokewa. He la e • ■ ■ ! c Pu!i:v paia ala i ka ul o ICuiini Oahu mai. E hele e ' ' k i elemaknle, kai kaoo 1 e, hele pau loa." i ! mau wahi -kukini niama j - . : i ai ma na wahi like n .« o ke alahele a leua i holo i. m a hiki sko lauahui anaiuka . t> \ Oka puni ana no hoi ia oia k '■'in ia laua, a u-hoi aku la laua o-Keaau. - 'i i keia ana aua man nkini nei, ua hele aku la ka ka la hookahakaha o Laie- > < a rue Keknlukaluokewa. a iono o Malio, ia wa oia i ■' ' ai a kamailio ae la ia Halakona kaikunane; 'n ]r>he mai la a\i o ka la apopo «wkahakaha ai oKekahikaia me Laielohelohe. Nolai la ap&po auanei e ikeia ai ,'i o ka mana mawaena o'u kfkalukahiokewa, kuU hoa o I i hoenalu. 'ulelo kaena ku akn nei au j u e kuu kaikunane. Ika la uvia na lehua o Kukaniloko i <■ sin kaikunane. E lilo ana o ! t lohe ia oe. Ō keia ka, hot ioaa mai ia'u mai ko kaua nnakua mana mai. \ o iaua anei ka hekiU o ka la p.popo, a nmi &uanei e kuti kaikni .ne e honnakulu ka p&pa kahulih ;;i o Wailuku. Holaea ke kaiii ; :i:\ ō na mana a noo auanei ka ' vj.:> p like m« Hopoe. Aia wa e i e >k« ni ka ahakanaka a paa, o o. a me Lailohelohe kr kau .. <:■ ihiua o ka na manu." Ua maopopu &e la ia oe ? kmi ;i: ikamaka heluhelu na 01010 kaena i'. Malio no kā lilo kaokoa a koe ko ona oh» ana o ia Hala i )i, h e kali iki ana kaua a hewa k v mauawa eko io ai, a e ele i' ia ia euau olelo a Malio i kona k;unun«ne. . .\»abojw iho oka pau ana 'o k«ia 'iiau oK»Io kaena ku aua Malio nei, u,\ noohikileieia 86 la oia a me kona Kunane ī ke ku ana aku o kekahi vii iine ka ui launa ole ma ka iniiia o ko Uua waW pupupu hale, i ji!A ka aoao oua wahine nei he W:il)i iiio. ' I i ike ana mai a Malio i ua wahi '.n'i kahea mai lft ia, e komo aku .lako o %a. hale. O'ka wa no ia i * '"no aku āi o \ia wahine nei a i'.'ho ana maluna o kft uioena. Aia.l, pane mai la o Maiio ma ka haa wi av\a uiai i kona aloha: "Aloha iuii paha oe eka malihini." Aioh* ;ik.u ia no hoi na wahine nt»i: "Aio '■a ao k&m&aina o nei halo. He ih.wihioi k«i« mai ka La komo ma>, i mai keia i Hawaii nei i i u:akaikai. ooe anei o Malio?" I At> aku ia.no hoi o Malio. Pane | vi:;n ia no ua wahine nei ma ka ni- \ nau iina uaai: "Aole anei he aika-1 iip knti nona kaiinoa o Kahaielehua, i īuai Kauai mai, a he kftik«ahine 1 ''iii »o KanaknhiaHi?" Ae aku o Maho, "Ae, he aikano io no ka v u ma ia inoa, »n> Kau&i io m*i "o ia. Uft nuf paha o<* - iaia?" i Ae aku hv no ua wahino iu i: *Ao i i:»' Kam&aiiia au iaia. (> ko inaua iionkahi o ka noho ana a h> U> ■ mai ia au i Hawaii tul. I ko'u !i' I' inui USAI, kauoha mai oia ia'u, 'n» .j,vv» hiki l »»< - i"» ■

wai au me kekahi wahine nona ka inoa o Malio, e haawi ak\i au iaia j kona aloha, a naniia, ea, ua halawai iho nei kaua, nolaila, i hoike aku au ia oe, i kani aa mīii nei o Kahalelehua i kona aloha a niii itiT oe." "A pehea la ko Kahaleiehua noho ana e noho mai nei o Kauai 1 ?" i m 'nan mai ai o Malio. Pane aku la ka wahine malihini: He maikai no kona noho ana i ka laula o Kapaa, i ka apaaka Ipuhaa mauka, i ke kee hoi o ka naln o Makaiwa. 0 ka wai mapunapuna o Waihia, he ono ia; o na opae mahikihiki o uka 0 Pihanakalani, he punapuna ia; o na hoio ka-mumu mn o Kahihikolo, he pahee ia ke alapoho ae, o na maia pala kapule o Puukapele, he olu ia kemoni aku, : a, he maikai no ka noho ana a Ka'halelehua ia Kapaa. " | "A owai kou inoa e ka malihini kipa?" j "Ō Kekalukalu-o-Puna. Aole nae o Puna i Hawaii nei, aka, o Puna i KaUai," wahi a ka wahine malihini | i pane aku ai īa Malio. r "Auwe no ka hei ! " i hooho ae ai o Malio, me ka hoomau ana mai hoi i ke kamailio ana," alaila, hn pili ka paha oe ia Kekalukahiokewa ke alii nui o Kauai, e noho nei i . kai o Keaau?" ! "Hc kaikunane oia no'u. Oia a , me a ! n, he mau msAioe maua. Oia ka mua o ka 'hanau ana, a owau aku hoi ka mnli. A no ko'u lohe t ana ae nei i Knuai, e hoao ana ua kaikunane nei o'u me Laielohelohe, nōīaiia, hoio mai nei k*ia~ i Hawaii nei e ike ai i ka la hookahakaha nni o ua kaikuaane nei o maua me ; Kahalelehua. ' j "I keia mau la iho nei no nae,' loh? iho 3a au i ke kamailio ia e ka 1 po<* o Keaan, eia kekahi kanaka ' nona ka inoa o īī.ilaaniani, ke ma ' nao nei e liio o Laielohelohe iaia i' wahine nana. j °A e ae mai oe e ke knmaaina, e | olelo akQ ia oe, ina he pi!i o Hala-! aniani ia oe, aīaila, e a'o akn oe i' ua pili la ou, he hana ai i ke kino ' kana i hoaano ae la e hana. A o ka poe a pan e kbkua ana irt hana a ! HalMiniani me ka manao, e kaili ia .Laieiohelohe mai a Kekaiukaluoke- | wa mai, epan ana iakou i ka make. ! A o na pali kahakai 5 Puna nei ko iakou wahi e mo-ku ia ai. A na ! ka aama a me ka paiea e pinana i ; ko lakou mau poo, a o ke kai po'i | aaanei lra mea nana e hookawakawau i ko lakon mau kino* Aole iaa | he mana mulalo iho o Kaonohiokala 1 e lanakila maluna o ka mana & me I ka ikaika o kuu kaikunane, o Ke-! kalukaluokewa. | No keia mau olelo a Kekahikalo.' o-Puna i hoopnka aku ai imua o | Maiio, no ka hiki ole i kona mana ' a o kekahi mea e ae paha ke hana 1 a lilo o Laielohelohe ia Halaaniimi, ] ua pli ae la ka huhu o ua ■ nei o Puna, aka. ua emi pn wa!e I iho la no ia manao o na Malīo nei ' no keia mau hopunaolelo a ka'ma-! lihTni, ■ i Aka, ke ike aku la nao ka wahi 1 m 1 t olelo aku ai ia Malio o Kekaiu ! kalu-o-Puna kona inoa, i ka pii ] ■ okalakala kunahihi ana at o bd i huhu o MaHo : i "hika aku nei au o Paiiuli a lia loho au i ke kamaiho o na aikane Kauai a Laioikawai, a ka ia npopo e pau mu ae ai i ka iho no kai o Keaan. oo ka nana ana i ka hooka iiakalm o Krkalnk*luokewa m», ma! knkahiaka mai a kupono ka La i ka 1010 Malm\n ana lakou o KihanniUihimoku t» iho ai i kai o Keaau. A *ift » akn i« oe. e Malh?»

mamuli ok« kauoha a ko"*ik*ne a Kahalelehūai mai aoho oe a hoao e lawe ia Laielohelohe ;a KekaliiI kaluokewa o pilikia auanei oe. j Nolaila, mai hilinai "e maluna o j ka mana o ko mau He j oiaio no na.e, be wahi pono'no kā la ! kon, aia no 1 kai aohe no j kai hohonu, e pilipili aina aku ai īa 1 Kauai, a nolaila, o ka loha ke ola a I o ke kuli ka make. ' A anhea oe e Malio; a aikano hoi i a Kahalelehua o ,Pijian^kalani, a i ; na hoi o kela keiki aweoweo a kohu uu no hoi e kn mai la a o Halaankni ko kaikunane hoi, e pono oia e hoopau i koiia mnn'ao kuko moewaa i ka Ui o Kukaniloko Hoa&no aku ia i keoa hana, papaa ke kikala ona ia Kekalukaīnokewa. Eia an ke hele nei." 0 ke ku ae la no ia o Kekalukalu -o-Puna iluna a pukiaku la mailoko j ak« oka hale. - | Ikawa o kawahine malihini a kamahao 5 puka aku ai iwaho oka hale, ia wa i hoao mai ai o Maiio e lele mai e hopu ia Kekalukalu-o-Puna, oiai, ua pii" ae la koha a me kona huhu no Kekalukalu-o-Puna. ! Aka, iua Malio nei i eu ae ai e ku iluna, Oa hiki ole 'loa iaia ke ku ae, ame he mea la, ; ua hoopaa ia iho la ia a paa ilaio:' TTa noke oia ma tia ano a pau a hemo ola" mailoko ae oia ume pipili nana i hoopaa iho iaia ilalo, aohe nae he wahi mea a hemo mai ka puliki kamahao- ana i haohao loa ai i kona paa. I ka ike ana hoi o Halaaniani no keia paa a hiki ole i kona kaikuahi ne ke ku ae iluna, ua lele mai la ia e kokua ia Ma!to, aua paa pu iho la laua i ka ume hoopaa i ka pili moena. Aiawa i lohe akn ai lauai i kekahi leo i ka pane ana mai : Ke ike iho la 06 « Malio i ka wili j hoopaa a ko Kauai taikamahine. Pela olua e paa ai a hnea i ka wana ao oka la apopo, alaila, hookuuia ae olm. - - - f .. -u Ke ike nei kaua e kuu makamaka heluhelu, o Kekalukalu-o-Puna no nei wahine kamahap e hoomaike ike nei iaia iho imua o Malio ame Halaaniani, a oia no hoi ka wahine nana ka mamaka me na kumau ai elua a kniia i ike ar īloko o ka 'ulu hala o Keaau, a oia no hoi kela a: a kaua i ike ai me ka mamaka e auamo aea e pii ana rio aka o Paliuh. Ke ikeae lano kaua e kuu hoa uhai-a-holo o keia moolelo, no ka puhili ana o ka mana" o Malio a lilo oia i mea makiaia a paa iluna o ka moena maka nunui o lokoo ko na hale. Oiai o Maiio ame Halaaniani e paa ana he mau pi'o maloko o ke laua hile ponoi, niumnli o ka mana o Kekalukalu-o Puna, ua kahu ka ena o ka ukīuki * me ka huhu iloko o Malio a paia no hoi iloko o Halaaniani; • : Olelo ae la o Malio i kona kaikunane: "K ku ana au i kuu pule i ko kaua mau puu kalahala i hemo ai kaua mailoko ae o keia paa i nakii ia iho nei kaua a paa maluna o nei moena maka nunui, a iloko po noi-hoi o ko kaua hale nei. 0 ka wa no ia a Malio i knupio iho ai ikana pule noi i kona poe akua e haawi mai lata>u i hemo iaia a m"» kona kaikuhane. 0 ka hele ia a hiki i ka amama ana o kana pule, ia wa i pane iho ai kekahi akra o ua Malio D«i i ka i ana iho: "Aole e hiki ia naakou ke hookim Au ia olna, oiai, ua pa* makon i ke kuahana a Kaonohiokaia, aole hiki i» makow ke hookuu i na po« A pau i kauohaia e paa e Kekalukalu-o-Puna, a i oie, e Kekalukalnokewa paha. "A no ia kumu, hiki ole ia makou ke ulono aku i kau noi, e ko makoū haku. Aia ko oloa hookun ia mai keia noho hoopaaia ana o olua a ho noi niai a Kekahikaln-o-Pona mai ka m?a nana olua t hoopai\ ku-ululu m&Ioko nei x> ka halo. O ka Malio mea e kuko ino ana ia wa, ina okonahemo mailokooia hoopaaia ana ona a kona kaikunane, me Hal*aniant, alaila, o ltona manawa no ia e kii ai i ke ka»aka koa a ikaika e noho ana i Opihikao. He kaikuuane oia no laua luaui makuahine. oka inoa o nei kana ka ikaika o Opwikua. He paulua i twi k*naka, he ikaika kanakamaoli a he ikaika j\-i-pslua, oia hoi, he likaika kupua. [ "tna hoi kau» i h>mo a« n*i

lofco ae 6 keia paa ana, ina la hO j ua hoouna āu ia oe e Halaaniani i nei no ke kifaua' aku ika makuakane o kaua, oia o ! ,Opeakua.": I i laakem&ke iai», e | ij ke kaiku»bio§?" wahi a Halaaai«rril i ninau mai ai. j Alaila, iMi.ne aku )a o Malio: "ī I lom ka nana e mokomoko o Kekelukalaokewa. Akahi mai la hoi ko'u hoonaukiuki i nei wahi kaikainiilīWH'ka hde «ria mai'nei a hoonaaikola iho nei ia kaiia." I kela wa kau ana na makao . Kekala%fu-o : 'Puna i^uTo^falio f a paae ae la no ia noa ka i "Ua h|W) ka hoi kaua mailoko mai o keia pka nana i hoopaa iho nei ia ke kau. mai nei na m&k&.o ljft;*|&bi wawae ulaoī&w. Aka, hemo iaua mailoko kafl& hoopaa pi'o ia a«l& ?s he'mea nei'u nei no kou "kaikuiihīft« ¥ Waīhw !CfeVālukftTaokowa, oiai , ala Ka'u moepoo oUj, e _ Ūa 'Kooiloilo jho nei aole loi» e Joaa »na o LaieJohtloKe ia oe. |{q^ila t e hana aku ana au i ua hana a pau,e puhili ai na olelo' hooiloiio & hoopuukahua akela wahi kaikamahine wawae kiowea ia kaHa." Ia eu ana ae a Malio e ku iluna, o kooa mahiki pu wale ae la no' ia a kiekie ana ihtysa ka pali o Haupu, a pela ae la no hoi o HaUaniani. He mea oiaio., ina ka wa i ka.iwalo lua aku" o Kekalukalu-o-Pona mai ka hale afeu o Malio ma, ua alana hou ae la oia he tpau mamala huaolelo pulē i kini, ka mano a me ka lehu o kona poe aumakna, ke kumupaa mai a hoea i ka poe aumakua hoohihi wahine ui a hoopili wale no hoi, e wehe ae i kana oielo pili i ka hoopaa "ana ia Malio ame kona kaikunane. Oua mana wa la a Kekalukalu-o-Puna 'i hana |ai pela, he wa pokolo iki no ia taa I hope oka pane »na iho a kekohf |o ra akua o Malio ka wa i amama ai kana pule i kona poe akua,' e hookuu āe iaia a me kona kaikuna-; ne, mai ka paa kupaianaha i nakiia ai laua ilnna o ka moena maka nu 1 nui." ■■ .^■->' ...■ A mi nei hemo ana o Malio ma mai ka noho pi*o i hauhoaia ai laua e ka mana o KekaWka!u-o-Pona, e like me kau e ka makam&ka heluhe Ju i ike ae la, ua hoouna kōke aku Jia o Malio ia Halaaniani e kii i ka makuakane o laua e hele mai e haa wi kuaiapaa ia Kekalukaluokewa i m&ke kakahiaka o kekahi la ae, ! ma ka wa e hookahakaha ai oia (Kekalukaluokewa.') " ■■ ' oka holo, oka īekei, o kā hina nie ka pahiha, o ka nui o ka hanū me ka nae iki, hoea ana o Halaani* ani ika hale o Opeakua. Ku ana ua Halaaniani nei imua o Opeakua. ua hele a paupauaho. īa wa, pano mai la no hoi o tna ka olelo ana mai: "Ma-ke! Make palia ausnei o ua o Halaaniani, keiki a Opeakua» i ke aku-ku mai nei ka hanu, iluna a i ilalo. Ua hele & nae iki. Heaha ka manao oka hiki ana raai o k$ k«iki, i ke&umoe?" 1 ke knu pooo ana iho hoi o kahi hann o Halaawiani, pane sku la ia: "He hoakai ano nui a kaomaha | ka'u o ka hoea ana mnī 'la imua ou 'e ka makna. T kii i#ai la au i'ola iia oe. A oia keia, i kaw>ha%iajTtV* 0 kuahine Malio e hele op \'Kea»u - kakahi'aka oka la npepo no ka ha. kaka ana mo 'Ke\alukatnokowa 1 kt> alii o Kauai, a o kuu punnlua hoi. Ke mako ka hoi o Kekalukalnokewa ia oe eka «aakua, oke ko no im ia o kuu makemako.'" Mamua o ka pano atxa mai o Opeakua i kekahi 01010, ia wa i lohē aku at 6 Halaaniani a pela no hoi o Opoakna i kekaW leo rba? ana Ike ano oke aumoe oia po: jsto o ou pc\> aueoa | kua l ! ' I | "He Kh> kupanaha wale hoi keia Io ka po, o paheahea m*i nei. Hei aha la hoi ke ano <i|teial«o'* Ho | hoomahuakala P*k%, i olo» h» ; t>iaio no ' f

J" "Aka.'auhea oe eke keiH', aohe mēa hopohōpo a maka'u a ko olua f malEOa rief nō !a mea he hakaka, he ' |rmkomi>ko a h«f iu'lkui puupmi. | IHe mau i lehia i ko ola-i j ' makua nei'. - I j "0 ka "haihai ike kahaka, ke p;i ] | no ka welelau o kuu mau manama-1 j nalima i h} kinp o kalii kauaka, li!o f ia kanaka i mc>a 010 loa. Oke ' laau a me ka oo ihe laiumki, he 1 mau hana ia i a'o ia e a'u a ailolo. 'Aole e hala ka'a pahuna ihe i ka 1 pua mauu, Hoōhoa mai kekah? ka ■ naka i kona ike, owau kona hoa paiō, lilo ia i mea ole i ko olua makua nēi. * ■ " " A , no 0 Kauai, o Kekalu- ■ kaluokewa, he mea pami wale ia j no' oia eko olua makua. E opea iua au i kuu mau lima, na kuu lae | a me o'u mau wawae e kii aku iaia, [ moe ofa i kauWewe. j Aka, aiia nae hoi au e haawi a'ku |ia oe, eke keik), i ko'u at> a, me ko'u hoole no kau huakai o ka niiki an* nidi nei o Jca po, 6ke keiki, i hoea mai tiei 1 Opihikao nei, e niae au i ko'u māu kokua ma nei !wna."