Ke Aloha Aina, Volume V, Number 31, 5 ʻAukake 1899 — Page 3
This text was transcribed by: | Lovey Slater |
This work is dedicated to: | Mr. Nakahira-Leilehua High School 1964 |
KE ALOHA AINA
KE ALOHA AINA. POAONO, AUGATE 5, 1899. 3
KE KUAPAA MA HAWAII.
MALALO O KA HAE AMERIKA.
He 36 Poe Kuapaa i Mahuka mai ka Mahiko mai, e Hoopaahao ia la ma Oahu.
O keia malala iho nei na olelo a ka nupepa Examiner o Kapalakiko a me Rabbi M. S. Levy, ke kahuna Iudaio, i kipa mai nei i anei, e pili ana no na limahana Auseturia e hoopaa ia nei ma kai o Kawa, a makoa hoi e lawe mai nei ma ke ano nui, penei.
O ke kuapaa a me ka noho hooluhi wale ia ana o ke ano inoloa, eia ia ke ku nei maloko o Hawaii i keia mau la mna ke ano, he hooko ana aku no na aelike i hana ia e na limahana no ka hana ana maloko o na mahiko a me kope. He 36 Galicia, he mau kupa no ka Emepaea o Auseturia, eia lakou ke hoopaa ia nei maloko o ka halepaahao Oahu, Honolulu, no ka mea, ua hoole lakou i ka hoomau ana aku ma ke kulana hookaumaha wale i hookau ia mai maluna o lakou e ko lakou mau ona. Ua hoahewa ia lakou no ko lakou hooko ole ana i ka aelike me ka hoopai ia no ka hoopaahao ana no kekahi manawa maopopo ole.
O ka lakou wahi wale no e pakele ai, oia ke kuai ana i ko lakou alahele no waho o ka hale paauao, a i ole o ko lakou hoi hou ana aku noloko o na malako. O ko lakou moolelo, ua hoike ia ae e Rabbi M. S. Levy o keia kulanakauhale. He mea hoi kela e hookomo mai ana i ka inaina a me ke pahaohao iwaena o na poe e akena nei, e waiho ana ke kuokoa ma na wahi a ka hae Amerika e pulelo ana.
O ka hae hoku aia ia ke pulelo la ma na Paemoku Hawaii, aka, o ke kuokoa nae aole ona inoa. Maloko o ke aka o ka pou hae maluna ona i huki ia ka hae Amerika he hookahi makahiki i hala ae nei, i ka wa a na pukuniahi e kani uina ana a me ka hana a me na opio e himeni ana.
E ka hae hoku e mau loa kou welo ana, maluna o ka aina o ke kuokoa a me ka home o ka wiwo ole.
E paa ia ana he poe kuapaa iloko o na hooluhi wale ana i oi ue ka haahaa mamua o ka mea e ola ana ma na Mokuaina Hewa he kanaka makahiki i kaahope ae nei.
Oiai, o Rabbi M. S. Levy, ma kekahi huakai kaahele aku nei i ua mokupuni, ua kipa aku la oia ma ka halepaahao Oahu, a malaila ua hoopahaohaoia oia me kana mau mea i ike ai a me kana mea i lohe ai. He hookahi iwaena o na Galicia e hoopaahao ia ana nona ka inoa o Jacob Teper, he Isaraela. Ua hoike mai oia i kona moolelo i ka rabbi. Ua huli pono aku oia, a ua loaa he oiaio keia moolelo, a nolaila, me $120, ua kuai aku la oia i ko Teper kuokoa. Aia oia ke hana ia ma Honolulu, he kanaka kuokoa.
Ua olelo ae o M. S. Levy ma ka la inehinei. I ko’u manawa ma Honolulu, ua loaa ia’u he wa e kipa ai ma ka hale paahao Oahu, kahi o na poe hana hewa o na ano like ole, pepehi kanaka, feloni a me na hewa mikamina e hoopaa ia ana ma ka hana oolea. Oiai, au malaila, ua huki ia aku ko’u mau noonoo i na Galicia he kanakolu kumamahiku, he mau kupa Auseturia, i hoopaa ia mamuli o ko lakou hooko ole ana i ka lakou mau aelike no ka hana ma ka mahiko Oahu. Ua hoaahu ia lakou iloko o na kahiko paahao e like me na lawehala e ae, me ko lakou hoohana pu ia aku ma na alanui.
Heaha ko lakou karaima? Aole a lakou mau karaima i hana ai. Ua hoole lakou i ka hana ana malalo o kekahi aelike i hana ia ma Europa no ka noho hana an@ ma ka mahiko no ekolu makahiki.
Ia’u ma ka halepaahao, ua halawai iho la au me Jacob Teper. He kanaka Isaraela. Ma Bremen ua koi ia oia e kekahi agena o Hui Oahu no ke komo ana ma keia aelike. Ua ae aku oia i keia, mamuli o ka manaolaua ana e loaa ana iaia he dala no ka malama ana i kona makuahine kane make. He akamai oia ma na mea pili mikanika, he hiki hoi ke hana i na mea hoonani hale.
Mamuli o ko’u piha aloha no kona moolelo, ua hele aku au e hui me Hakafila, ke Kanikela Auseturia a me Geremania, a o ke alahele wal@ no i loaa ia’u no kona palekana, oia ka huli ana i kona aie i ka mahiko. Ua kali au, a o ka pane i loaa mai he $120 kona aie. I na e uku ia keia aie, alaila, e hele lanakila no oia, a i ole pela e noho no oia maloko o ka halepaahao.
Ua hui aku au e ko’u hoalohoaloha ma Honolulu a lulu iho la i ka $120, me ka lawe pu aku ia Hakafila no ka hookaa ana. E hana hoi ma ke ano he agena no ka hui Oahu. Ma keia e hiki ia oe ke hoomaopopo iho i ke ano aloha, a i ole i ke kokua e loaa ana i na kupa Auseturia a me Geremania i ka wa e ulu mai ai he hoopaapaa me kekahi hui mai kona luna aupuni e malama ana i keia mau launa ana.
O na Galicia e ae he 36 aia no lakou maloko o ka halepaahao a e noho ana lakou malaila a hiki i ka loaa ana o kekahi mea nana e lulu he $120 no pa kanakolu kumamaono manawa, a i ole aia wale no a hoohana ia ke kumukanawai o Amerika Huipuia ma Hawaii.
He manao ko’u, ua hoolako ia na kanawai o Hawaii, no ka hoopaahao ana i na poe aie, aka, o ko Teper hewa nae mamuli no ia o ka uhaki ana i ka aelike. O kona hoopaahao ia ana, he oiaio, ua kue aku ia i ke kumukanawai o Amerika Huipuia, aka, ua hooholo ae nae ka Aha Kiekie o Hawaii,k eia wale no ka aina ma ke kulana hoololi nolaila, o na kanawai eia no ia ke mau nei, ina no ua kue aku ia i ke Kumukanawai. Pehea ka loihi o keia kulana hoololi e hoomau ia aku ai, a pehea hoi ka loihi o ka ae ole ia ana o ke kumukanawai aole he kanaka i maopopo ia mea, aka, he mano ko’u, ua hoea mai ka manawa no ka huli ana me ka hoopau aku i keia mau hana hewa maluna o ka pono kuokoa o na kanaka.
HEAHA LA KA WAIWAI O KA LOKAHI?
E na hoa oiaio o ka aina kulaiwi ke ninau nei kela poomanao e kau ae la maluna penei: He la ka waiwai o ka lokahi?
O ka lokahi ke kono nei oia i kela me keia kino pakahi e kukulu iho i keia manao penei. Ka manaolana, ke aloha a me ka mikiala hana, a e hoopuni ae ia lokahi mawaho ae, alaila, loaa o ikaika a me lanakila.
O keia ke kahua e ku la ka lahui Pilipine maluna o ka lokahi a me ke aloha. Nolaila, i na pela ka manao o keia ninau e koi mai nei ia kakou e hahai aku mahope oia alaila, ke koi mai nei ia kakou na Hawaii oiaio e ku like ae kakou, a e hana me ke kai alua ole, oia hoi, ka hana me ka makaala i na wa a pau oia ke kahua e paleia ae ai na haawina o ka ilihune.
E alawa ae ia Moses Palau ma, ke nana mai nei me ka nana ole i ua olelo hoonaaikola a kekahi oe ponoi o ka aina nei aka, he olu nae ka nana ae ia mau olelo, he hookahi no mea nui o ka naua aku ia moa, a ke ike nei makou ua hiki mai ka wa e haawi pio mai ai na poe hoopuukahua.
Noiaila, imua olua e Moses Palau a me kou Kokoulua a papahi i ka lei o ka lanakila. Hoaku imua a haule mai ua pomaikai.
I ke awakea Poaha i hoea mai la ka moku lawekoa Nupota, me na heluna koa he mau haneri ka nui, no ke ehukai o Manila.
He 43 mau keiki i laweia ae no ka Halewai ma ka La Pule nei, no ka wawahi ana i ka maluhia o ke Sabati ma ka walaau leo nui ana.
Ua lohe wale ia ae, eia na Keiki alii Kawananakoa a me Kalanianaole ke noonoo nei no ke kukulu ana i hale pohaku ma ko laua apana aina e waiho nei m@ ke kihi o na alanui Moi a me Alakea.
Ua pau ke Kamaiho nui ia ana o ka pele i keia mau @, mamuli oka pio loa ana o ka pele, a o na poe i hoopomaikai nui loa ia oia no ka laina mokuahi o Waila Ma, a ke minamina nui la ia poe no ka pau ana mai la oia mea nani ma ko lakou aoao.
KA HUAKAI NO MOLOKAI
IKE HOU I KE KAHUA I KAU IA KA WELI
Maikai ka noho ana o na Ma’i.
Ma ka hora 9 o ka po Poalima nei, i haalele iho ai na lala o ka Papa Ola, na poe kakau nupepa, na ohana o na poe ma’i a me na poe maikaikai, no lakou ka huina i hiki aku ma kahi o ka 11, maluna o ka mokuahi Malulani a au aku la no ke kahua ma’i lepera i kau ia ka weli, Kalaupapa.
He malie ka moana ma keia hele ana a ka Papa Ola, a ma ka hora 5:30 o ke kakahiaka Poaono i hoea aku ai ka Malulani i ke awa o Kalaupapa, a ma ia manawa no ua piha mai la ka uwalo i na poe ma’i e ake mai ana e ike i ko lakou mau ohana i ka hoea aku, a ia wa pu no hoi ua poha mai la na leo kani o na hokeo a na keiki puhiohe o Kalaupapa me ke anoano eehia.
Ua hookuu kokeia na waapa no ka hoohikihiki ana i na ohana o ka poe ma’i, a mamua ae o ke kani ana o ka hora 6, aia hoi, ua lohe ia aku la na leo kumakena e lawe ia mai ana e na aheahe makani mawaena o na ohana i hiki aku a me na poe i loohia me na haawina luuluu o ka ma’i.
Ua hookuu akea ia na poe malihini e hele aku ma ka lakou wahi i makemake ai e makaikai, a he lehulehu wale i hoi aku no ka home o na ma’i no ka launa pokole ana me ka lakou mau mea aloha. A o na poe i hele aku me na pahu pai kii, u@ hookapu ia lakou i ke pai ana i na helehelena o na poe ma’i, aka, ua ae ia no nae lakou @ pai i na hale, na kualona, ke awa, a pela aku, me ke keakea ole ia e Peresidena Kupa.
O kahi mua a na lala o ka Papa Ola i kipa aku ai, oia no ka Home Pauahi, ka home hoi o na wahine i loohia i ka ma’i, he maemae na mea a pau oloko o kaia home a aia lakou malalo o ka malama ana a na makuahine Marianne. O ka nui o na wahine e noho ana maloko o keia home, aia no ia ma kahi o 124, he 74 mau kaikamahine me 50 wahine ma keia wahi, ua hoonanea ia na poe makaikai e kekahi kaikamahine i lehia me ka hookani piano.
Mahope iho o ka pau ana o ka makaikai ana malaila, ua nee hou aku ka huakai makaikai no ka home o na kane, Balauwina Home, ma Kalawao, malalo o ka malma ana a kaikunana Dut@. He makai a nani kekahua a ke a home e ku nei, aia maloko ona e noho ana he 125 ma’i. Ma@ ua hoonanea ia na poe makaikai e ka leo kaui o na ohe a ua keiki opio oia home, a mamali o ka piha hauoli o na poe makaikai i hiki malaila no lakou, ua lulu ia he $9.50 e na poe makaikai a haawi ia aku la i ka makua oia home.
He nui na wahi e ae a na malihini i hele makaikai aku ai, a ua hoea loa aku kekahi poe i Waikolu, kahi o ke poo o ka wai e hoolako ana i ke kahua mai lepera, a ma ka hale hoomaha o Wm. Notley i hoomaha iho ai na kamahele me ka pau ana aku o kekahi poe e luu wahi wai o Waikolu.
Ma ko makou noii pono ana aku i ke kulana o ka noho ana o na ma’i he maikai ko lakou noho ana, a ua lako hoi lakou ma na ano a pau, malalo o ka malama ana a ka Papa Ola. Ua haawi wale ia aku ka aina ia lakou no ke kukulu ana i mau home ponoi no lakou me ka hoolako pu ia aku me ka wai, a o na holoholona a pau ana i makemake ai a hanai, ua hookuu akea ia.
I ka wa a na mea a pau e liuliu ana no ke kau ana iluna o ka moku ua hoopuka ae o Mr. W. O. Kamika e haawiia ana e na oupepa o Honolulu, he elima mau makana i na poe e kanu ana i na laau maloko o ko lakou me @ ale. Makana mua $50, elua $40, ekolu $30, eha $20 a me elima $10. O keia mau makana e haawiia ana ia ma ka la 1 o Okatoba, 1900, me ka hookuu akea ia o na poe a pau e noho ana ma ke kahua ma’i e alualu like ia mau makana.
Ua hoike hou aku o Kamika he elima mau makana e haawi ia ana no na poe e hoomaemae ana i ko lakou mau @a hale, a e haawiia ana keia mau makana ma ka la 1 o Aperila, 1900, i ka mea maemae loa $25, elua $20, ekolu $15, eha $10 a me elima $5. Ua noa i na poe a pau o ka nanalaau. O na kom@@ nana e haawi i na makana oia o W.O. Kamika a me C. B. Reynolds o Honolulu a me W. Notley o Molokai.
I ka hora 3:30 i kani mai ai ke o oe o ka Malalani, e kahea, maana i kana ma i ohua i lawe aku ai e huli hoi aku @ no luna o ka moku, a he wa ia i hookahe hou ia ae ai na waimaka mawaena o ka ohana a me na poe ma’i a ma ka hora 4:15 o ka auina la i hualele aku ai ka Malulani ia Kalaupapa a hoea hou mai la i Honolulu nei i ka hora $@ oia p@ no.
Mamua no nae o ka hoea ana mai o ka moku i ka @ o Mama la, ua ku mai la o Mr. John Kea, ma ka aoao o ka Loio Kuhina Kupa a Peresidena hoi o ka Papa Ola a haawi mai la i keia mau wahi mamala olelo pokele, i piha i ka momona a me ka mahalo nui ia, imua o na Hawaii Ponoi, e hiki ole ai i ka makou makapeni ke hoohe@ i ka haawi ana aku i na hoomaikai no na hana maikai i ka puana ia ana mai penei.
(@@@@@@@@@@@@)