Ke Aloha Aina, Volume IV, Number 15, 9 April 1898 — Page 6
This text was transcribed by: | Rose Richard |
This work is dedicated to: | The Hawaiian People and their language |
KE ALOHA AINA
KA BUKE MOOLELO HAWAII
I HAKUIA E KA
Moiwahine Liliuokalani, ma Wasinetona.
P@i a hoopuka ia e Li a me Sh@pord o Bosetona, Amerika Huipuia.
(U@@ o KE ALOHA AINA)
MOKUNA I.
NA HOOMANAO O KO’U MAU LA OI’IO
E pii ana au iluna o ke kuli o Poki, e apo ana hoi i kona a-i me ka haawi ana aku i na muki hoomau ana i piha me ke aloha, a e like me ka makua aloha keiki oiaio, pela oia @i pulama mai ai ia’u. I kekahi wa o’u e halawai @i me ko’u mau makua ponoi, na @ana aku @u ia laua me he mau mea malihioi la.
He umi ko makou nui iloko o ko makou ohana, aka, ua lawe hanai ia aku no nae ka hapanui o lakou e kekahi mau ohana alii okoa aku, me ko’u ike no o ko’u mau kaikunane a me na kaikuahine ponoiia, aka, ia mau la opio ua nana aku au ia lakou me @e mea la, aole makou no ka ohana hookahi, a pela iho la k@ ano o ka noho ana o na Hawaii. O ke kumu o keia hana o ka lawe hookama ana mai, he hoopili paa ana aku ia i ka noho hoaloha ana mawaena o na alii.
I ka piha ana o ko’u @ man makahiki i ka eha wale no, ua hoounaia aku la au i ke Kula Alii o Kahehuna, no ka mea, o kona mau haumana he poe kiekie wale no, no ka pii ana ae ma kahi o ke kulana noho alii. I hookumuia e Amos S. Cooke, a i kokua pu ia hoi e kana wahine. He kula noho paa keia, a o ka manawa hoomaha wale no o ke kula, ko na haumana wa e hoi ai no ko lakou mau home ponoi, a i kekahi wa ma ka la Sabati.
O ko makou noho ohana ana, he makemake loa makou, a o ka @anakou mau kumu a’o ua ao mai @ ina ia makou i ka olelo pololei ana i ka olelo Enelani, aka, i ko’u wa e hoomanao ae ai i na wa e hoouna pololi ia ai no kahi moe, me he mea la, ua hoopoina laua i ka hoomanao ana ae e ulu ae ana makou mai ke kamalii ana ae.
He apaua palaoa i hamo ia me k@ malakeke, oia ka hapani e loaa mai ai ia makou no ka aina ahiahi, a i kekahi wa ua hoonele ia makou me ia mea, i ko makou wa e hana hewa ai.
Ke hoomanao nei au i ko’u wa i hele mua loa ai i ke kula. Ua hapai ia au maluna o ka poohiwi o kekahi wahine loihi a momona nona hoi ka inoa o Kaakai, (he kaikuahine no ke Kiaaina Kanoa, he ohana alii ano haahaa lakou e noho ana malalo o ka hoomalu ana o na alii kiekie iki ae.)
I ko’u wa i waiho ia iho ai ilalo ma ka puka o ka halekula, na kuemi hope aku au mai na puka aku me ka makau, elike me ka mea i maa mau i na keiki opiopio Me ka uwe kapalili ana, ua pili aku la au ma ka a i o ko’u mea @ana i lawe mai. Ua haawi mai oia ia’u i na hoomalielie, a i keia wa i hoea mai ai o na opio e noho ana maloko oia kula, a nana mai la ai’u ka mea komo hou me ke ano pahaohao, aka, he mau helehelena no kekahi i kamaaina ia’u, a noi mai la no ka hele pu ana me lakou e paani ma ka pa kahiko, alaila, hoomaka mai la na makau e nalowale mai ia’u aku, a ike iho la au, me he mea la, aia no au i ka home, oiai, au iwaena o ko’u mau hoa paani.
He lehulehu o na haumana e hele pu ana me a’u i ke kula ia wa i ikeia maloko o ka moolelo o Hawaii. he eha ka nui o na keiki a Kinau, ke kaikuahine a Kamehameha I, ka wahine kiekie loa iwaena o na wahine alii oia mau la, oia o Moses, Lot, (mahope mai o Kamehameha V.) a me Victoria, nona au e kamailio ai ma keia mua koke iho. Mahope mai o lakou o Lunalilo, i ukali aku mahope o Kamehameha V. ma ka noho Moi. Alaila, o Bernice Pauahi i mare ai ia Ho C. R. Bishop. O ko makou i komo mai ia kula oia o Kaliokalani, Kalakaua a me a’u , he elua hoi oloko o ekolu i pii aku iluna o ka nohoalii. Mawaho o keia poe o Emma Rooke, i mare ai i kekahi o na Kamehameha, Peter Kaeo Jane Loeau, Elizabeth Kaania@, Abigail Maheha, Mary Paaina a me John Pitt, aka, o keia poe ae la nae, aole lakou malaila ia wa hookahi. O Emma, ka moiwahine aole oia i komo koke mai a hiki wale he makahiki mahope mai o ko’u noho ana ma ia ku@a.
Aole makou i haule ma ke kai huakai ana i na la Sabati a pau i ka wa e komo ai iloko o ka luakini malalo o ka hooponopono ana a ka makou kumu oia o Mr. a me Mrs. Cooke, a lawe ae la i na noho e pili koke ana me ka noho a ka Moi e noho ana. O ka mea maa mau, oia no ke komo ana he keikikane a he kaikamahine, a o na haumana nunui I oi, na lakou e alakai.
O Moses a me Jane ka mua, a o Lota aku me Bernice, alaila, o Li oliho aku me Abigail, i ukali ia aku e Lunalilo a me Ema, (mahope iho o kona komo ana mai i ke kula,) o James a me Elizabeth David a me Victoria, @a pela aku, a o maua o John Kinau ka hope loa.
Me ke Kama’liiwahine Victoria i make ma ka la 29 o Mei, 1866, ka hapanni o ko’u mau la opio i hoohala ai. I ko’u wa i lawe hanai ia ai e Paki a me Konia, a i loe he elua mahina mahope mai, na hanau iho la he keiki na Kinau a o ua kamaiki la oia no ke Kama’liiwahine Victoria, a he elua hoi o kona mau kaikunane i noho moi no ka lahui Hawaii. I ka wa o ke kamaiki ma ka poli o kona makua, aole oia i haule i ka lawe ana aku ia’u e malama iloko o kona poli, a i kekahi wa e haawi ana oia i kaua keiki ponoi iloko o ka lima o ka wahine lawelawe.
Ua hoike aku oia imua o ko’u makuahine hanai Konia, na make make oia e lawe mai ia’u a me kana kamaiki i mau aikane pili paa, a e lawe ana hoi oia ia’u, me he mea la, he keiki ponoi nana, a o na mea a pau a Victoria ua noa ia ia’u. Aka, aole nae o Kinau i ike i kana mea i upu ai, no ka mea, ua make oia ma ka la 4 o Aperila, 1839, mahope koke iho no hoi o kona hanau ana ia Victoria.
(Aole i pau)
Na Palapala –
Aole e ili maluna o makou ke koikoi o na ahewa ana no keia mau manao i hoopuka la malalo o keia poo, aka, o ili no ia maluna o ka poe na lakou i kaka i mai.
I KUU LAHUI ALOHA.
Ma ka Helu 13 aku nei o KE ALOHA AINA, ua hoike aku au i na mea a’u e pane aku ai, oloko o na olelo a T. H. Davies i hoo@aha akea ia mai, o ka mua oia mau mea, oia keia:
(a) “Ua ikeia mai keia apupuni Repubalika e na aupuni e, a ua lilo o a wale no ke aupuni o Hawaii.”
E ka lahui Hawaii, e hakilo p@no loa mai kakou i nei mau olelo a T. H. Davies, he mau olelo ano koikoi maol@ no keia i onou ia mai la imua o kakou, e hina ai a palaha ka manao kupaa, mamuli o ke aloha i ka aina, i ka lahui, a i ke Ahi a me na pono kumu o ko kakou aina hanau aloha.
I mea e hiki ai ia kakou ke makaikai aku i na aoao a pau oia mau olelo i hoike ia ae la maluna, ke hookomo iho nei au i kekahi mau ninau a me na pane oiaio, a eia ka mua.
1. Heaha, a ma ke ano hea kona ikeia ana mai e na aupun@ e?
2. Heaha na Kaikahi pili aupuni i hanaia a paa, mawaena o keia aupuni Oligareki, (e kapa wahahee ia nei he Repubalika) me na aupuni e, i mea hooiaio mai i kena lilo ana, oia wale no ke aupuni mana paa, a mau loa aku ma Hawaii nei?
3. Owai o na aupuni e o ka honua nei i hana i na kuikahi me keia aupuni Oligareki, (lima nui) i like me na kuikahi i hana ia mawaena o ke aupuni Moi o Hawaii nei, n e na aupuni e na aina e, e paa nei ma @ a b@ oihana aupuni?
4. E hiki anei ia T. H. Davies ke kuhikuhi pono mai me ka oiaio lo@, i na inoa o na aupuni e a me ka lakou mau kuikahi i hana ai a paa, a kakauinoa, a kau ke @ila oihana o ua mau aupuni la, me keia aupuni e pa he Oligareki, (i ka@a eepaia he Repubalika)? Ina pela, huai ia mai, i ike ke ao holookoa, a manaoio aku i kana mau olelo, a i ole e hoowahawaha ia ai pa@a oia no ka wa pau ole, i kona hoao ana e alakai hewa i keia lahu@ nawaliwali hewa ole, i hoopilikia wale ia e ka poe kulo ine.
No keia mau ninau ae ia maluna ke pane nei au me ka oiaio.
(a) He oiaio, ua ike ia mai keia aupuni e ku nei, ma ke ano, i mea e hoomauia ai ka nee ana i@ ua o na hana kal@oa mawaeena o na aupuni e, a me ka poa e lawelawe nei i ua mau oihana la ma Hawaii nei, a i hoomau ia ai hoi ka maluhia ma ka aina nei, no ka pono waiwai a me ka maluhia kino o ka lehulehu, ao’e no ka paa a me ka mana o keia aupuni Oligareki, ke kumu oia ike ia mai, oiai, ua ike no o T. H. Davies ia mea, aole mai ka hapanui aku o ka lahui ka mana@ o keia aupuni e ku nei, he ole, a he ole loa. Oia ka oiaio o na oiaio.
A ua kokua keia mau ole’o a’u i hoike ae la e ua T. H. Davies nei no, ma o kekohi o kana mau olelo i hoolahaia ma na nupepa o na makahiki i hala, a penei kekahi oia mau olelo:
“Hookahi mea maopopo loa, aole e hiki i kekahi aupuni ke hooko i na hana kuikahi me na mana aupunu nui, no ka mea, aole ia he mana aupuni i aponoia e kona mana lahui p@@oi.” – Hawaii Holomua, Mar. 3, 1894
Auwe, wela ka @ao la a ua o t. H. Davies, i nei mau olelo ponoi i o ana i huipa iho ai ia lakou nei ma ae, a i keia makahiki iho la, lole ae la ke alelo, a alu iho la ka uwea.
Eia hou no. “Ke hai aku nei au – Aole loa hookahi mana aupuni o ka honua nei, i ike mai i ka noho alii o Peresidena Dole, he aupuni Hawaii kona, a na ka lahui Hawaii oia i apono, a kakoo ia e ka mana lokahi o ka lehulehu mai Hawaii a Kauia.” – Hawaii Holomua, Mar. 3, 1894.
Na oukou e kuu lahui alohak, e kaana i nei mau olelo mua a T. H. Davies i hoolaha ia, me keia mau olelo hope a ua makamaka la@i@onou a mai imua o kakou, a e maopopo @o ia oukou ke kaona ponoi o kana mau olelo hope. He nui no na ole@ o a ua o T. H. Davies, i like no me kela ae la maluna, aka, ke hoopokoe nei au, a nee aku imua.
(e) “Aole loa ne mau kuikahi i aanaia a paa, mawae@a o na aupuni @ me keia aupuni Oligareki (lima nui) e ku nei.
(i) Ua like ka’u pane i ike kolu @ na n@nau, me ka pane o i ka ninau elua.
(o) Na T. H. Davies e pane ae i @e akea, me na hooia@o ana, no ka n@nau eha, i ike ke ao holookoa, mai ka welau akau a i ka welau hema; mai ka hikina a ke komoha@a, pau ia mahele.
(e) “Aole no e hiki ia Amerika Huipuia, a aupuni e ne paha ke hoao e hoihoi hou i ke aupuni moi.”
E kuu lahui aloha, eia hou keia olelo a @a haole kalepa a mahiko nei la, ke hoole mai nei, aole ka ehiki ia Amerika Huipuia, a aupuni e ae paha, ke hoao e hoihoi hou i ke aupuni moi.
No ke aha mai? A heaha na kumu nui, a koikoi loa, e hiki ole ni ia Amerika kolohe, ke hoihoi hou mai i ke aupuni o ka Moiwahine Liliuo, kalani, oiai, o ke Aupuni Amerika Huipuia kai hana hewa nui loa i ke aupuni moi o Hawaii nei, ma o kona Kuhina Mana Nui la o Kiwiniwini, ka mea nana ka olelo o ke kuko ino ia Hawaii nei, i leta aku ai i Amerika me ka olelo ana aku; “Ua pala ka hua bea o Hawaii, o ka wa pono keia e lawe mai ai.”
Kupanaha kela mau olelo a T. H. Davies, hoike mai kela mau olele ana, i ka haahaa loa o kona mau man@o i keia wa, i ko na makahiki i hala ae.
O ka ke Aupuni Amerika hana pono loa, helu ekehi e hana ai, oia no ka hoihoi hou mai i ke aupuni moi o Hawaii nei ia Liliuokalaai. ka Moi nona ke aupuni kumu, aole loa he hana ae a ke Aupuni Amerika e hana mai, i @i aku ka nani, ka maemae, ka mahiehie, ka aala. ke onaona, ke kilohana a me ka hulali o kona inoa no ka wa pau ole, e like me keia mau oleo o ka hanohano a me ka oiaio mai a Kuhina Gr sham ae, ke Kuhiua Nui o ke Aupuni Amerika, a pene@ ia mau olelo o ka hanohano.
“Malalo o keia hoike, ke hoopuka nei an i ka manao kumu o ka’u Olelo Hooholo, e like me ka hawi pio ana mai o ka Moiwahine malalo o ke kukala kaua a Amerika i kona aupuni nawaliwali, pela no o Amerika e hoi hoi hou ai i ke aupuni o Hawaii malalo o ka Nohoalii o kona Moiwahine.” – Hawaii Holomua, 1893
O kela mau olelo a ia Kuh na Nui oia na olelo o ka hanohano no ka inoa o ke Aupuni Amerika ke hookoia, aole o kela manao polopolona o T. H. Davies.
A e a hoi ka Peresidena Kaliwalana mau olelo o ka hoopono me ka makee oiaio i ka inoa o ke aupuni Amerika:
“Maluli o keia mau olelo hoike i puka @nai, me he la, o ko’u manao o ke alanui hanohano wale no i ko kakou aupuni e hana aku ai, oia no ka wehewehe hou ana i ka hewa i h@n@ ia e ka poe e ku ana no kakou a e hoihoi hou e like me ka mea e hiki ana, i ke kulana mua o ke aupuni, i ka wa o ko kakou komo ima ikaika kuleana ole ana.” – Ka Leo, Dec. 15, 1893.
Wela hou ka hao a T. H. Davies @ nei @@ olelo o ka oiaio hauoli, mai keia alii makee i ka inoa o ke Aupuni Amerika.
Ua oi aku anei o T. H. Davies ma nua o kela mau kanaka koikoi, a kaulana i ka hoopono? Ke mana @ nei au ua n@ama loa o T. H. Davies, i like me ka mania o ka hulu moa, mamali o kona ae ana iaia iho @ hele mai imua o ka lahui Hawaii me kana mau olelo o ke ano haahaa.
EDWARD KEKOA.
Ua pani ia ae ka Halekuai o ka Heiau o na Paikini ma ka la apopo Poalima Maikai, mamuli o ka lilo ana oia la, he ia haipule.