Ke Aloha Aina, Volume III, Number 19, 8 May 1897 — KO HELENE KULAHA ELEU A ME KO TUREKE NAWALIWALI. [ARTICLE]

KO HELENE KULAHA ELEU A ME KO TUREKE NAWALIWALI.

Kakaui» e kekahi mea kakau nupepa weli o oa aupuni hakaka eīua ] "O ka La 19 o Aperila, 1897, 0 i? kekahi o d aia a wkamae ū ko J ū ola ana ka la hoi a ke ahonui a ke Akua i haawi mai ai ja'u, i ka ikaika kupanaha iloko o na aakoko oleo'u puuwai, e kemo kino aku au e naoa, pono i ke kutana hakaka mawaena o kekahi enau aupuni o Europa, malaio o ke kumufaana he makee 1 ke ola a tne ta malubia*o ko laua mau lahui Dakahi, ka mea hoi a kekahi mau aupuni nui i hoao ai e kinai, a e hoopau ia rnau weli manaonao maluna o ke kahua kaua e holepapa fa ana e na kulu koko 0 ka poe make, I keia kakahlaka nui o keia la i koomaka ai ka hakaka ana mawa'ina 0 aa aoao elua, ua haalele iho la au < ka Hctele, kahi a'u i noho ai, no ka hele ana aku e ikemaka i na hana e hoopakaohao ia 31 ko ke kanaka lunaikehala, ate ka heluna nui ō na poe makaiieai he «hulehu wale, a e kamoe ana hoi ko —akou alahele no4una o kekahi kiekiena e haliu aku ana kona alo, īluna o ke kahna kaua hakaka o na aoao elua. I ka hiki ana aku o makou uaalalo o ke kumu 0 ua wahi kiekiena nei» lele tho la au mailuna iho o ko'u wahi Tāwalo, (Uo) a hoopaa aku U i ke ku■u laau e ulu kokoke ana ma la wahi. I lelnohi, ua maoao au e wehe ae 1 ka noho maiiuna ae o ke kua o ko'u wahi lio, me ka manao, e haawi aku i nanawa nona e hamu iho ai 1 na iau »fehelehele e ulu ana ma kona wahi a'u 1 hoopaa aku ai, aka, noonoo hou ae la nae au, ua hele mai makou no kahi o ka weliweh a he mea mikehewa ke ku hemaheaia ana me ka makaukau ole no ka hiki mai o kekahi pilikia ulia w»le . mai. Nolaila, ua hooholo iho ia no au> e hoopaa no 1 ka noho pela, a 0 ke kau lawaha wale no ke wehe ae, a 0 ka'u mau wahi mea ai i hoomakaukau ai, ua wehe mai la au mailuna mai o ka noho oia hoi, he mau io bipi pulehu, he mau wahi apana palaoa, he wahie omole waiaeke. a oia iho !a ka ukana ma ko'u hrca, a makou e pii nei no luoa o ka puu. He' umi ko makou nui e pii nei, he ekolu wahine, a he 7 hoi makou kane he ekoiu makou Pelekane, eono Amerika, a hookahi hoi he Heleae, he ona hoi no kekahi aina hanai holoholena 0 ka'o mea nui a makou t pii nei, oia ko'u ike aku maloko o fia hio «a maka ona wahine ekolu, e pn nei iluna 0 ka puu, aohe wahi ano wo ihp no ka hoea aku o makou na kahi e ike aku 1" na hana ehaeha, e aaalamaia aku ar,a iloko 0 na'minule. kakaikahi wale 00 ke koho iho. " 1 ko makou kau pono ana aku e aa wahi kiekiena nei, sia hoi, ua piha pono o lun» i na poe «mkaikai, me na lakou mau ohenana p kahi e paaana ma ko lakou mau llm , a e kaulona ana hot ilalo ma ke *umu o kekahi onwawa kahi tioi a i s poe Tureke e hoomoana ana. 0 ka mamao mai keia wshf aku a e hoomoana ne ; a hiki ilalo o ke kahua kaua o ka poe rureke, ua hkeia me hookahi mile a oi, a uial ia makou aku lioi a ; ko na me he mea la, he ekolu hapa mile no ia. 1 ke kani ana o ka h 12 0 fce awakea, na lawe ae 'a m k, u i oa wahi mea ai a mako« i p(»a pu i.ui ai. 110 ke kamau ana iho » ka haupō le*alcwa, a oiai n® nae na maka e nana p, no aku ana maUina 0 keia mau wahi hooiuoana eiuH o kt ia t»iau auputi! jias.aka elua. I kē kani ana se o ka hen 3 o ka auina I», ua ik- 4 !» aku la na paalikoa b*>lewāw*e o ka poe Turcke e ma-ki ae ana no kekahi kahuā pauhaiaha, a i alaka e oa kumulaau e ulu aua, a e ā« 1 ana hoi ko lakou Alihikaua Nui Edhe?r Pjsha 1 \%» kau«jha, ka Uu» liu ana kekahi hoouka Vaua we'i*tl{ ehoe«mi!«na. K holo hele na e!de Uwe k„ao h* o ke kahua k;oc k» kuip » #n* i ki Mo o ko >*kou n'au : iio e kio «n», a au h.-i na koa k.ua 1:0] lte n«e p»j>a ae 1« ni* k« ao?o 0 ko ?a- T kou mau pualikna hekwawae, u-e bc' w»ea is % e l>*k« aku &m ia Uk.u wa-! «Aho aku, I O na |M>s!iko« ui ikeīa aii - ©»i t \ ko lakeu kā!

hua hoomoana, a aia hoi lakou mahope 0 kekahi pali pohaku kahi i hoomoana ai, a o ko iakou poe loea kj pukuniahi a me ke lakou poe anaaina kaulana, aia lakou iluna o'ka puu kahi i hoopono ai i ka lakou mau pukuniahi, e hooiho ana i ko lakou mān waha ilalo o ka ama pabhdlaha a ka poe Tureke e hoomoana ana, ka'mea hoi a ko lakou mau enemi i haupu mua oU ai, e hoea aku aiia lakou 1 ka pahu ho'du o ko lakou auhee ana a me ka nu hoi o ka make, manope mo o'ka pau ana o ke kaua E hoemanaoia hoi" o ke kakahiaka 0 keia la, e liuliu la nei ke kaua mawaen* o ha aoao elui, he la kalae loa la o ka malie molale, ua hoike mai la ka lew. lani i ke kau wahi āb ole, o na kukuha hoi 0 ka !a i pii ae ai, e hoike mai ana ia, he la wela ai. A aia hoi ma ke kumu o na puu, i hooioihi loa ia aku ai ha mahele like ole, iloko o elua ' iaina uwahi e moe j kōlolio ana, e hoike mai ana, o kahi la 9 ka hakaka, e hookoieoke mai ana niamua o ke alo, no ka manawa wale no, aole i mamao loa aku. | £ pa aheahe ina hoi ka mikani me ka maiie, nana hoi i halihaU aku 1 nu ea uahi e pu-a mai ana mai lalo mai o ke awawa a na aoao hakaka elua e ku makaukau.nei, o ka hiKi aku i ka w a * lauae hookala ai i na kulana keik(kant mea hoi & ka lehulehu ma kaikai e kali aku ana, o ka poha mai m ka leo mua loa 0 ke kukala kaua. Oiai hoi au e ku aku nei me lea'u ohenana hoonui iiee ma ke poo o kahi puu a makou e hookohukohu nei, me he mea la, o makou ana kekahi poe koa wae o luna o ke kahua Kaua 1 ke kaa ia makou, o ka liuliu e i ola honua, O ka halulu o na kapaai o na lio ka ua eia la ke hoopaiakuli nei i ka lepo o ka honua, mamuli o ka makolukolu o na lio kaua. a me ha koa hele wawae e ku makaukau nei, o ka poha mai 0 ka leo halulu o m pukuniahi. O ka hoea ana maī o ka wa hakaka mamuli o keia mau qluku, ua kokoke loa na mmute oia hana, no ka mea, ke tke ia aku la ka hookuene pono ana o n2 laioa kaua i ko lakou «nau kulana pakahi. Ui kaa mua no 1 ka poe Helene na hoonohonoho kaua e } eu ana, « oiai hoi •la loaa la lakou ke kulana maikai loa e hoopakeli ia ai ko lakou mau ola mai na poka pukuniahi mai a ko lakou mau eneuii. Noiaila, ua no ka hoohaliu ana o na waha o ka iakou reau pukuniahi malana o ka poe Tureke. a i hakalia wale no 1 ke poha mai 0 ka leo •nua loa o ke kukala kava, He mau minute waie no koe, kani ae ka hora 5 oia ahiahi, aia h#i. ua Ue ia aku la na koa ki pukuniahi 0 na ao?o elua e fcu ana ma ka aoio 0 na pukuniahi, me ka lakou ttsau laau ohelo e paa ana ma ko lakou mau aoao, me ke kulaaa makaukau e pa'e 1 ko Ukou mau ola, ke hiki mai i na hora 0 ka popiliki», He mea oiaio no hot, ao?e e hiki ?a*u ke koho pololei aku. owai aea 1a o laua ka mea nana e hoehu mua mai t 04 ai a Hinakahua, o ka poe Musu!araa-T!\i-leke paha, ka poe no lakpu na umauma 1 hana ia mai e ke Akua, aohe he a!oha iloko o ko lakou mau waihona ike i ka pono a me ka hewa 0 keia noho kin. ana, a i ole, o ka poe Helene p.iha, k poe no !alco\i ke kuHnj i hov'p.«i.» maiuna lakou 0 ke aloha no ko lakuu mau hoa kanaka a hiki i ka wa hape lo». » ! ka hiki pono ana aku o ka manawa 1 ka hora elima o ke ahuhi, au hoi, ( ua ike ia aku la ka huila ana uiai o ke ahi iimi ka waha m.*ī o na pukuniah mswaena o na aoao elua. a ua hiki oU hoi ia'u ke koho aku, nawai U 0 Uupoka nu!« loa n*na 1 hoonU'H n*a* ia i k- wai haakk o ka h« v k.<he k^kt\ No ka mu, ht hke loa ka manawa i lu*4 ia ma», mai kt waH* m*i 0 ka !au* jmau |uikunifeht, * ui hikl ole ke t>le!o *e, o me» t me mea ka Jhl".juu n\a kē v"kipa ana ī ke o>\\ 0 a p«u maluna o ke kahea kiU, j hookahe koka j Kū iho !• *« me %a hanMu, i 'n-'e ka 1* i nt [Uwell, aku U au ma ke e

kek*hi wahi laau e ku ana, a kalele iho la rne ka naau kaumaha, rae ke kahoahoa ana ae i ka tnoa o ka Mea Mana Loa, e kokua a e hoopakele ae i ola o ka aoao i makee ) ka pono a me ka pololei. _ Mahope tho o ka pau ana o ka'-u nau kahoihoa ana iloko o kou puuwai kau" ae la au f ka'ii a oana pololei aku la i kaht o ka leo pohapoha .) na pukuniahi a me oa pu raifela kipapa, o na aoao elua, me he mea la hookahi no mea nana e ki ana iloko o keia lehulehu pu e kani kupinai nei. O kahla makou e ku aku nei a nana ua hiki no ia pe ke ike iho me be mea la, & kiloi ae ana makou mai kekahi wahi a kekahi wahi. a o ko'u koho wale iho no itdko o kela wa, me he mea la, ua enaena ka honua 1 ka wela o na lapalapa ahi, raai ka waha nnai o na pu kuniahi e kani mao ole nei i aa wa a pau. a ua hiki oie hei ke koho aku, aia ta ihea kahi o ka hakaka e hanaia ia ileko o kela hora ? O ka haUOu o na kapuai !io a me ke p'»hsp'>fia >'-ptnn 6 na leo piikuniahi a r e na pu ra fe's he mea ia na malepu ;• kaulona peno ?"k*u net iluna o ke kahua kana. O k ana mai o ka la i kona <n il iu ; oia ka naea nana i kono mai i keki<bi poe, e haalele īho i kah' puu a makou e noho nei, a hoi aku no ;ke kulanakauhale. | Aka, mamuli o ka malamalama o ke | ahi pauda mai ka waha mai o na pukuniahi, ua hoopau ae la kekahi poei ko lakou manao haalele i kahi puu a makou e ku ne a nana aku, a hoohole iho' la makoa pakahi, o ke auhee o kekahi aoao hakaka, oia ka mea nan& makou !e hoihoi aku no ke kulanakauhale, Ni>Jaiia, me keia mau liianao o makou a nau, aa he?e aku U makou e ohs_ mai t na laalāau wahie, e ku kokoke ana ma >a wahi, i Joaa ai ona kapa no makou e hoopumehana ai nola po. īloko o ka wa ps ikole wale n<~>, aia noi, ua lawa a ku ka puu o ka wahie, e hiki ai ke hoopumehana ia makou ta oo a hiki i ke ao ana, a me la ano i hiki oie at i kela a me keia noea e noko nei maluna o ka makou wahi puu < noho hoomoana eei, ke hoi no ke kulanak^uhale. 0 ke kani hoemau ana o k& leo o na pukuniahi, mailalo mai o ke ua hiki ole īa makou ke koho ak,u» pwat ana la ka mea nana e papahi ke kulana hiehie o ka lanakila maluna o ke kahua hookil\e # koko o ka poino. ī keia mau hora o ke aumoe, ke lohe la aku la no ka paapasnn« mai o leo o na pu raifeia, a i keia wa hoi, ua hiki ia makou ke !ohe maopopo o na AUikoa e kuhea ana me ko lakOu miu leo o ka wiwo ole, no ka nee ana aku imua me ke kuemi ole mai ihope, a hiki i ka lanakila ana. 1 ke kan. aoa #e o k« hora 9 0 ka po, !ohe ia aku !a ka ne-i o na kapuai halulu u na lio kaua, mailalo mai oke awawa, e pii anā e hui ? he alo a he alo, me na pahikaua a me ti* elau e paa ana ma ko īakou, iima. O keia kulana e hooīiana ta mamohia o ke akenui o ka Ilamuku ĒdheaV P.,sha, ke poo A'ihikaua Nui hoi ma kei« hvwuka kaua* uu ka aoao 0 na koa T< e pīt aku uei nia!oko 0 ka uahi 0 na pakuniahi, k* mw noi a !akou 1 uianao ai, auiaila Ukou e ualo ai euai k» iiaaka aka o na pee Helene, ka poe ho; no Ukou kekulana pale makaukai i na wa a pau. ; ī ka w.i i ! ke aku *\ 0 tu pu*]«kaa a me na 'io» neiwakalua w-le i.oanaōake mawaeua o kekuhi a ne kekaM, ou ue *a wa a na Hc'cn.v 1 kaupA nui m u e k* la*ou m <u pu ra m.«!uoa o na Ua * tuc pv»ē hcUw*wat uo* 0 iu Tvickc. A i ka «4 p, koie * *\c 110, aia S * htkt aku U k* t ioino o Qā k a 1 aU kc,a iukA* «tu I k< a 0 |k,4 |km» u, ao.e e < ku iho ; Ht puoi.ua tkatka keu \ lōii Vo *kw ;a Ēi|httn IN-lli#, !,liv * *x , uo 0 ka u*. e auu4

te, a hs mea hoi bana i moeuha&e mua ole mai kona wa i liio ai he ahikoa no kekahi tn*u pualikoa a hiki iho ta ia po o ka makamua iho la ia o kona Tjoohoka la ana, me kahoohaahaa maopo.p oia e na-poe koa Hel e pu*twa+-k-H«-paa. Emi hope liou aku la lakou no lalo c ke awawa, no ka hoopuipui ana 1 ko koa 1 pau aku la i ka make, a haawi !a ae 1a na kauoha i na ki pukuniahi, no lea hoemau ana aku no 1 ke ki kupmai ana no kahi hoomoana o na koa Helene. I keta wa hoi, aia na koa Helene ke baka pono mat la ko lakou mau inaka maluna o keia mau hana puīapu a ka i poe Tureke, a me na man<to kpa, ka hopo «le a nae ke aloha i na olelo kahoahoa a ko lakou alihikaua opio, uiawe koke ae 1a na aliikoa pakahī, o kela a me keia mahele ike ku*ana nee mua, me ka hoomau no o keia poe i ke ki pukuniahi. A eiai hoi kekahi poe koa kikaikahi o .na Helene, ua hoouna ia ma kela a ma keia aoao, no ka hoopuiwaiwa ana aku i ka poe Tureke, i wahi no lakou e ku mahe ai 1 kahi hookahi, a oia hoi aku ai iloko o ke kahua hoomoana o ka poe Tureke, me ka ioaa ole i. ka pomo. I ke kau pono ana o na koa Helene maluna o kekahi wahi puu o %o anana wale no ke kaawale mai na Tureke mai oia ka wa a na koa pukaa i hiki mai ai ma ia wahi, a me ka eleu nui lakou i kukulu iho ai i ka lakou mau pukumahi iloko wale no o elima miaule, e hooho ana i ka waha i!alo o kahi a na Turefce ē hoomoana pei. () ka wa o ka watn keia manawa, eiā ia ke hookokoke aku nei i na bora o kf >o, a eia ka wa i lohe la &ku ai k* ?eo kahoahoa o na aliikoa, e Īheīe «mua no ka lanakila o ka hae aloha o Heiene. I ka pau aoa no o keia man'olelo, he uina, a he ne-i ana o ka honua, aia ka leo wawalo o na pukuniahi ke kani kupinai ia, rae ka weliweii nui, ka onea hoi nana i hoohikiwawe ioa i ke auhee ana i na koa Tureke mai ke kahua hoomoana aku a lakou i paa ai he mau hora wale no ka loihi, a haalele iho 1a i ko iakou poe make, i emi ole iho maiaio 0 6,000, a me ao ukou poe i hoeha ia, e mauluw» aoa ao ko lakou ahu hope ioa.. () keia ka hikim'ua 0 na pualikoa Hetene, m« ka !oaa ole 1 "houkah» kiko eleeie, mamuli o ka make a hoeha oie iā 1 hookahi koa, oiai hoi na koa Tartke e aoa» a me ko iakou alihikaua, i pakeie paa i ka hopu la. ō keia hoi ko makou wa i haalele aku ai la luna o ka miu, kahi a makou 1 hoomanawanui ai, a hiki i ka hupena o oa haua. Eia ka Naniwa iTo\co n£i 0! ke awa o Kou, me ke sina Elele lipana e, konn onekf, na mea kakau nu- 1 pepa e!ua, na U!a 0 ka Hui Hoopae Limahanā 0 lapai>a a me na paahana t Ko!-. Uoi hou īaaleu mai nd aku. , E hookau'lua iki īa iho ana pahui Va hana a ka Elele lapana aj j hiki, i ka Wti e hoea mai at kai j Loio Steveiīs oiai iloa mai, mqi ke alahele oj iKapalakiko, e pono nv> nae kajkou e aana heahu U |Ui mea e h<*nd ta oiai , ]