Ke Aloha Aina, Volume II, Number 21, 23 May 1896 — Page 2

KE ALOHA AINA

 

2 KE ALOHA AINA POAONO, MEI 23, 1896.

 

KE -ALOHA - AINA

Hoopukaia no ka

Pomaikai o ka Lehulehu, a he Nupepa na ka Lahui Hawaii.

 

J. NAWAHI. Lunahooponopono a Puuku.

E.L. Like, Hope-puuku.

 

HONOLULU, MEI 23, 1896.

 

HE KUE KUMUKANAWAI.

            O ke Kanawai Kakau Inoa Lahui a ka Ahaolelo i hooholo iho nei iloko o keia Kau, he Kanawai Kue Kumukanawaiia.

            Peneia na olelo maopopo moakaka loa, o ka Pauku 1, Mahele 1, o ke Kumukanawai o ka Repubalika o Hawaii nei:

 

            PAUKU 1:-Ua haawi mai ke Akua i na kanaka a pau loa, he mau pono pilipaa loa ia lakou, oia hoi, o ke Ola, ka Lanakila a me ka Pono o ka loaa ana mai, paa ana@a hoomalu ana i ka waiwai, a e imi aku hoi i na mea e Oluolu ai ka noho ana.

 

Na Hoa aka Ana.

            O ke Ola a me ka Lanakila he mau pono pilipaa loa ia i haawiia mai e ke Akua i na kanaka a pau loa, a he mea hoi i hooiaio maoliia e na huaolelo Kumukanawai, ke kahua kumukahi o na kanawai a pau loa e kukuluia ai.

 

            O ke Ola a me ka Lanakila o ke kanaka, aole loa ia e lilo i ke kailiia aku malalo o na kanawai, koe wale no, aia a ua hana hewa ke kanaka.

            Aole loa e hiki i ke Aupuni ke lawe i ke ola o kekahi kanaka maloko o keia Aupuni, me ke kumu kupono ole maoli, aole no hoi e hiki i ke Aupuni ke hoopaahao wale i kekahi kanaka me ke kumu kupono ole.

            He hookahi mea nana e kaili aku ia mau pono a lilo, oia ka hana ana o ke kanaka i na ano hewa e pono ai ke lilo aku ia mau pono.

 

            Oiai, mai ka wa mai o ko kakou Noho Aupuni Lahui ana, mai ia Kamehameha III mai, a hiki iloko o ka hapaha mua o keia makahiki, he aneane 55 mau makahiki, ua mau no ka pilipaa ana o ia mau pono i na kanaka a pau loa.

            Akahi no a kailiia keia mau pono pilipaa e keia Aupuni Repubalika, me ka hana hewa ole o ke kanaka i loaa ai he kumu kupono no ko ke Aupuni kaili ana.

 

            O ka ninau. Heaha ka hana hewa a ka Lahui i hana ai i kaili aku ai ke Aupuni Repubalika i ke Ola a me ka Lanakila o ke kanaka.

            Ke hoole nei makou imua o ke akea, me ka olelo maoli aku, ua kolohe maoli ke Aupuni a me na Luna Aupuni i ko lakou hana ana i kekahi kanawai, e kaili kuleana ole ana i na pono a ke Kumukanawai i ae maoli mai ai e loaa i na kanaka a pau loa.

            Ua haawi pololei mai ke Kumukanawai o ke Aupuni Repubalika i na pono o ke Ola a me ka Lanakila, aka, ke kaili kuleana ole nei ka Ahaolelo ia mau pono me ke kumu ole.

            Ua hooi loa ia aku ke kolohe o na hana, mamuli o ka hooliloia ana he Mikamina ka mea a ke kanaka e hana ole ai e paa ia ai kona mau pono a ke Kumukanawai i haawi mai ai iaia.

 

E Nana Mai i Keia.

            Ina aole e lawe kekahi e hooko i na olelo o keia kanawai, alaila, e manaoia, ua pili ka hewa Mikamina iaia, a e hoopaiia oia he $50.

            Owai ka mea hana hewa? Owai ka mea imi i kumu no ka hewa e hoopai wale ia ai na kanaka?

            Aole o ke kanaka, a o ka Lahui paha ka mea imi i kumu e loaa ai ka hewa, aka, o na poe o ka Ahaolelo no, a o ke Aupuni hoi ma kekahi olelo ana ae.

 

Heaha ke Kumu Ano Nui?

            O keia ka ninau i ke Aupuni a i na Luna o ke Aupuni: Heaha ke kumu ano nui i hapaiia ai e kukulu i keia kanawai?

            Ina e like me na olelo i hoopukaia ai ma ka Ahaolelo, i mea e loaa ai na auhau o na Asia a i mea e ike ai na poe komo mai iloko nei o keia Aupuni, a i mea e maopopo ai ke ano o na mea a pau e komo mai ana, alaila he kumu anei ia e hiki ai ke hana ia kekahi kanawai e kaili aku ai ia mau pono, a hoopai aku i ke kanaka hewa ole i $50.

 

Na Kanawai Kue.

            Pauku 91.-O keia Kumukanawai i kona wa e kukalaia aku ai e lilo ana oia i Kanawai Mana Piha no ka Repubalika, o ke Kumukanawai i kukalaia ai ma ka la 7 o Iulai 1887, a me na Kumukanawai e ae a pau loa Kanawai Piha no ko Hawaii Paeaina, a me na kanawai a pau loa a me na hapa kanawai e kue ana i keia, ma keia, ke hoikeia aku nei ua hoopauia, a ke kukala ia aku nei ua lilo i mea ole.

 

NA KUMU LAHA O KA LEPERA.

            Ua heluhelu iho nei makou i ka manao hoakaka o na poe kauka o ka Papa Kauka o Honolulu nei, e pili ana i ka laha ana o ka ma'i lepera e ike ia nei.

            Ua hoole kekahi o lakou aole keia ma'i (kuuna) ohana mai, olelo hoi kekahi he ma'i laha wale aku no ia ma ka pili ana aku.

            Olelo o Kauka Emekona, ua imi nui oia no keia ma'i ma na ano a pau loa. Ua manao oia ua laha aku no ka ma'i lepera ma ka honi ana, mamua ae o na alanui e ae.

            Ua kupaianaha no, ua oi aku ke kulana loaa o na wahine mamua ae o na kane ma ka ratio o 5 wahine ia 3 kane, wahi ana.

 

Haohao No Makou.

            Ua loaa ia na makua i ka ma'i lepera, aole loaa ka laua keiki. No ke aha la ia?

            Ua loaa ia kekahi o na makua, aole no loaa kekahi o laua a me ka laua keiki, no keahaia?

            Ua maikai loa na makua aole o laua ma'i lepera, ua loaa aku la ka laua keiki, no ke aha kela?

            O ke kumu i uku mai ka ma'i lepera, mai hea mai ia?

            He aneane 60 makahiki mamua aku nei, aole keia ano ma'i i ikeia ua laha nui ma Hawaii nei. Aka, mahope mai o ka 1853, ua hoomaka ka laha ana mai o keia ma'i. A i ka nana ana aku no hea oia i laha mai ai?

 

            He Lepela a he Hebera wale no na inoa o ka ma'i Small Pox i na poe o Hawaii nei ia wa, a me ka ma'i alii Lepera.

 

O kahi i Laha mai ai.

            Aole he mea kanalua no kahi i laha mai ai o keia ano ma'i ia kakou nei.

            I ka wa o 1853, e o ia ana na kanaka a pau o Hawaii nei e na poe ike lapaau o ka Papa Amerika mai, ua hoomaopopo ia mai, o na palahehe ino i kupono ole, ua hookomoia mai no ia iloko o na mea a pau loa mai na keiki hanau hou ai na poe kanaka makua, oia palahehe ino ke kumu hooulu i ka ma'i iloko o ka Lahui Hawaii.

            I ka wa e o ia ai na poe keiki a na haole, a hookawale ia ko lakou wahi e o ia ai, a he palahehe maikai okoa loa aku ko lakou, a i ka wa e o ia ai o na keiki a ka poe Hawaii ia wa, he okoa ko lakou palahehe a me na mea paahana e o ia ai lakou.

 

KE KULANA O KE AUPUNI O TRANSVAAL.

            Mamuli o ka olelo hoike mai a Mr. Leonard, he mea i hanauia ma Aferika Hema, ua maopopo ke kulana o ka noho ana a me ka lawelawe hana ana o ke Aupuni Repubalika o Transvaal, a penei kana mau olelo hoike.

            Ua kukuluia ke Aupuni Repubalika o Transvaal he 40 mau makahiki mamua aku nei e na poe limahana Boer (Bua) mai Cape Colony mai. O ka waiwai nui maoli o ka aina, ua waiho wale ia me ka hooholomua ole ia, a o na poe e noho ana maluna o ka aina, he poe hahai holoholona a me na poe mahiai.

            Iloko o ka A.D. 1877, ua lele kaua ia mai ke Aupuni Repubalika e na ohana kamaaina o ka aina, a ma ia mea, he nui wale o na poe Bua i hoopii aku ia Enelani, e hoohui aku i ko lakou aina. Ua hoohuiia ka aina me Enelani, a ua hoomalu ia ka poe kamaaina, me na hoolilo nui ana.

            A iloko o ka A.D. 1881, ua ulu mai na manao ikaika loa no ka hoihoi hou ana mai i ke kuokoa o ka aina, a ua hiki aku kona hopena iloko o na hana hookui maoli ana o na mea kaua. No ia mea, ua kaheaia he Aha Kuka, a ua waiho aku na poe Bua i ko lakou kuokoa ia Enelani. Ia wa, ua ikeia aku o Beritania Nui, oia ka Mana Nohoalii nui maluna ona.

            Iloko o ka A.D. 1884, ua haawi aku la ka Aha Kuka houi ia Beritania Nui i ka pono o ka hoole (veto) ana i na Kuikahi me na Aupuni e aku. A ua hooholo pu ia no hoi, he elua makahiki o ka noho paa ana he kupa, alaila, e loaa iaia na pono a pau loa o ke kanaka kupa.

            Mamuli o ka hu nui ana ae o ke gula, ka mea nana i hoolaupai nui mai i na poe malihini, a pela i hoololi ano e ia ae ai ke alo o ka aina.

            O ka Oihana Waiwai o ka aina, ua pii mahuahua loa ae ia mai ke kulana banekarupa, a i ka waiwai nui launa ole mai.

            O na poe noho hou mai i ka aina, ua kapaia lakou he Uitlander. O ka makemake nui o keia poe, e loaa i Aupuni maikai maoli.

            Ua ae aku ke Aupuni o ka poe Bua i na hana Monapoli no na poe Monapoli, oia hoi ke kumu o na hana pahaohao i ka hooulu ana i na hana loaa o ka aina.

            O ke alanuihao, aia oia iloko o ka lima o ka poe Monapoli, aia ka Monapoli iluna o na mea hoopahu a me ke dainamaita. Ua lilo ia i na poe eli Maine i mea hoomahuahua lilo a i ka $3,000,000 no ka makahiki hookahi.

            Aole loa i aeia na poe Uitlanders i na pono hoomalu kuloko o ke kulanakauhale, a o ka hoomalu ana a na poe makai, aole loa ia i kupono iki.

            Iloko o ka 1887, mahope o ka noho nui ana mai o na tausani kanaka iloko o ka aina. Nolaila, ua hoololiia ae ke Kumukanawai, oia hoi, "aole loa e aeia kekahi e loaa ka Mana Koho Balota aia he 15 mau makahiki o kona noho ana ma ka aina."

            Iloko mai o ka 1892, ua ho@ maka mai la na poe Uitlander e koi no ka hoololi hou ana ke kulana kalai aupuni, a e kukulu i ke Transvaal National Union.

            O ke kumu nui o ia mea, o@ no ka hoomau loa ana aku @ ke kuokoa o ka Repubalika @ me ka haawi ana mai hoi i na pono pili kalai aupuni. A @ ka A.D. 1894, ua halawai h@ ka Ahaolelo no ke kumuhana pili i ka Mana Koho Balota. A ilaila i hooleia ai na poe Uitlanders mai ke koho ana aia a hiki oia i na makahiki he 40 o kona ola ana, oiai nae na poe Bua e loaa ana ia lakou ka pono koho iloko o na makahiki he 16 wale no.

            Ma Cape Colony, ua aeia na Bua e lilo i kupa no ka aina @ lawe oia i ka hoohiki @

            Ua hoike ae hoi o Mr. Leonard, o na auhau ana @ ka@ mai o ka oi ino loa aku mamua o na hemahema o ka Aupuni. Aia hoi, he kau @ p@ papa ana, a he nui wale @ a hoi lilo hoomaunauna wale ma@ hoolilo ana o ke Aupuni.

            O ka nui o na poe kane o ka lahui Bua, he 25,000, a o ka poe Uitlanders hoi he 50,000 lakou. Ua onaia e na poe Uitlanders ka hapalua o ka aina a pau loa, me na lua Main@ na Hui Kumu Kalepa na ha@ Imiwaiwai a me na aina waiwai e ae o ke kulanakauhale.

            Ke onaia nei e lakou he @ hapaumi o na waiwai o na aina a ma ka nui, na lakou i hooka@ i na auhau a pau loa.

            He wahi mea uuku loa ki@ poe Bua e uku nei no na Loa@ Aupuni, a ua kauia iho e lilo @ no me kona makemake iho, aka, na ka poe Uitlanders @ nae e uku ana me ka leo @ no kona mau kaumaha e a@mo ana.

            E hiki mai anei ka manao e ala mai ai ke kaua kuloko o Transvaal, a ia wa e lilo ai @ i mea nana e ho-a i na wa@ hoahu pauda o Europa holookoa a pau loa.

            Maluna aku o ka mokukaua D@ ka auina la Poalua nei, i @ W.O. Smith no Iapana a me Kina.

            E haawi hou ana ka @ keaka @ keaka, a i keia po hai e @ mai @ na poe haole hana keaka hou i@ ke anaina makaikai.

            Ma ke ahiahi o ka la Sabati nei @ loaa mai a he lono mai K@ i ka halewai e hai inai a e ua hoe @ kekahi kanaka i ka a@ Ua hoi aku he mau makai ma kahi o ka @ pahi, a loaa aku la he kanaka e @ ana me ka heleawai ana hoi a ke koke@ Ua loaa ke eha iaia mamua o kona h@ eha ana i kekahi haole Norewai, a @ hoi aku hoi kela haole e ki @ i pa @ ka hoi hou ana mai a hou iho la i @ kanaka la i ka pahi. Ua lawa ia m@ ka mea poino no ka haukipila, a o@ mea hoo pahi hoi no ka halewai.

Jack Kahoolamau ka inoa o keia kanaka i hou ia iho la i ka pahi.