Hawaii Holomua, Volume I, Number 53, 19 ʻApelila 1894 — Ohumu Malu a Kivini. [ARTICLE]

Ohumu Malu a Kivini.

Ke Kumuhana Weliweli i Poino ai o Hawaii Nei. E. C. Makapolena ke Koa Pnuwai Wiwo Ole. Mamuli o ke kuhohonu o ka ninau lahui o Hawaii nei, a me ko kakou komo kuhohonu ana e halawai me kekahi hopena awahia ehaeha no ka makahiki holookoa i hala ae, ma o na hana apuka a mp ka oliumu malu a kekahi poai uuku i kokua ia e Knmisina Amerika Kivini, a i kue nui ia hoi e na Hawaii oiaio o ka aina iloko o ka Ahaolelo i ka wa o ka ninau hilinai ole i ke Komisina Amerika i waihoia aku ai e E. C. Makapolena imua o ka Aha Kuhina, oia ka makou e hoike akea aku nei i ka lahui aloha o Hawaii e ike pono iho i ko lakou mau inoa, a e olelo ae kakou penei: “Aole no kakou i make ia hai, aka, ua make no kakou ia kakou iho.” Ke hai aku nei makou i ka oi&io e like me ka haahaa o ka lani ilalo—a me ke kiekie o ka honua iluna, ina i makapaa ole o Nawahi & Co. no ka Makapolena olelo hooholo hilinai ole ia Kivini, ina i keia la—“Aole loa e loaa ia Hawaii ka hopena weliweli a kakou e uwe nei iloko o keia la;” aka, —“E noho mau kakou iloko o ka hauoli malalo o ka malu o ke aupuni kumu e hookele ia e ko kakou Moiwahine Liliuokalani. Nolaila, aohe o kakou kipi e ae i na kumuhana e loaa ia Hawaii he aupuni holomua me na ano kanaka j>aakiki e like me Nawahi & Co. ke kualehelehe iluna o ka mala a ka-hewahewa e like no hoi me kona ano mau mai kahiko mai a hiki i keia la. No ko kakou halawai ana me keia hopena ehaeha e lilo i uinau alakai i pili i ke ola a me ka make o Hawaii, ke hoike piha aku nei makou i kc kumu a me ka mole i loaa ai ia kakou keia haawina, a me ka Maka{Kilena hoao aia iloko o ka Ahaolelo e kipaku ia Kivini, a

ua kue ia e ka hapanui o na hoa Hawaii. Eia iho ka hoike piha o ka Makapolena kumuhana imua o ka Ahaolelo; Olelo Elinai-ole a E. C. Makapolena ia Scmisina Aserlka Ma ka la 2 o lune, oiai e noho ana ka Ahaolelo o 1892, ua waiho mai o Mr. E. C. Maknnolena kekahi o ua mohoalii i koho ia e keia mokupuni, he mau ninau i ke Kuhinu o ko na Aina E, no na mea pili i ke Kuhina Amerika Kivini e noho ana ma ke aloaiii o Hawaii nei tue keia mau olelo: “Ua kono ia ati malalo o ka manao maikai e huli i ka oiaio, a ninau aku i ko ke Alii ka Moiwahine mau hoakaka a alakai Kumukanawai ka Aha Kuhina. ina ua lawe lakou i kekahi keehina no ke pale aku i ka hana e apono ole ia, a i kauoha ole ia hoi o ke Kotmsina Amerika Kivini ma kekahi nnaina Kauaka uui ana i kamailio laula ai, he hana hoi e apono ole ia ke ole e hoao ia kekahi kuinu akeakea ma ka aoao oka Aha Kuhma.”

He elua la mahope iho o ia manawa, ua malama ia he mau halawai e ka poai o ka Aoao Hoomaemae no ka uoonoo nna i keia kumuhana hou, a ua lawe ia mai he Olelo H«oholo imua o ka Hale e Kamauoha o Hamakua, e houhewa ia Makapolena, a e uni ana e kapae loa ia—a e holoi ia keia mau olelo e pili ana ia Kivim mai ka mooielo aku o ka Hale Ahaolelo, oiai he kohu ole a he kuleana ole loa ka Makapolena mau olelo malalo o kaua haawi nmau i ka Aha Kuhina. Aia hc mau koi ikaika i hoao ia ma ka aoao o kekahi mau hoa Ahaole’.o o ka Aoao Hoomuemae, e noi ana ia Makapolena e unuhi hou oia i kana kumuhana ninau i waiho aku ai imua o ka Aha Kuhina iloko o ka Hale, maluna e ke kahua i olelo ia mai, he hoehaeha ana ia i ka nohona launa hoaioha mawaeua o Hawaii nei me ke aupuni Amenika. O kela mau uoi e huna la ka hewa a nalowale, aole loa o Makapolena i ae iki no ia hana hanohano oie, a ua paue aku oia ia lakou me na olelo—ua loaa iaia he mau kumu kanalua ole no Kivini e waiho ai i kela niuau imua o ka Ahaolelo, a ua makaukau oia e hooiaio uo ka hewa a ke Komisina Amerika I komo ai iloko o na Halati'ai-Maln me kekahi mau poo-alakai o ka Aoao Hoomaemae e noho aua iloko o ka Hale Ahaolelo a me mawaho aku o ia Haie, eia lakou ke Ohurnu ilelu nei maluna o ke kumuhana —‘'Hoohui Aina ia Hawaii me ka Kepuhalika o Amerika Huipuia.” No keia manao paa luli ole o Makapolena, ua hoeweliweli a hoomaka’uka’u ia aku oia no ka hoopii malalo e sela mau olelo kuhi aku i ke Komisina Ame-

rika ua komo iloko ona halawai ohumu malu, a oia ka Makapolena i aa aku ai ia lakou me ka puuwai wiwo ole eku imua o ka Ahahookolokolo Kiekie o Hawaii nei a me ka Ahahookolokolo Kiekie o Amerika Huipuia, a ua makaukau oia e waiho aku ina hooiaio e kuhi pololei aku ia Komisina Kivini —“aia he Ohumu Kipi iloko o Ke Keena Oihaua Kanikela Amerika raa Hawaii nei, e kuko aua, a e imi ana i na keehina me kekahi aiiahui powa no ka hookahuli i ke aui»uni kumu o Hawaii.” Ua hoike hou aku o !ena ia lakou me keia mau olelo: “L ! a maopopo iaia, ahe mea oiaio loa, aia he mau halawai malu i malama ia ma kahi noho a Keena Oihana Kanikela o ke Komiaina Kivini ma ke alanui Nuuauu, a malaila kahi i hoolala mua loa ia ai ke kumuhana 0 ka hoohui «ina aihne ia Hawaii.” O keia iho la ka Makapolena mau olelo kupaa o ka wiwo ole, ana ia mea i hoopuiwa aku i na alakai a ua ahahui powa la iloko o ka //ale Ahaolelo, a ua makau lakou a hoopuu wale i ke kumuhana hoopii ia Makapolena, o ahuwale na no’a a kolekole ka ai i ka hao a ka wai nui aohe opala koe. O ka hopena o na hana a ka Aoao //oomaemae no ka haalele 1 ke kumu hoopii m Makapoleua, oia ka olelo hooholo i waiho ia mai imua o ka //ale e lunamakaai[ba]nana a ka hoopilimeaai eat-sugar-malakeke o //amakua Mr. Iloko o keia manawa pu, ua hooouka ae ka nupepa ake hoohui aina “Advertiser” o ka Aoao Hoomaemae mamuli o na hookonokono a Kakina & Co., he manao hailuku e pehi ana i kela ninau a Makapoleua i ka Aha Kuhina, a eia ka Makapolena pane i haiolelo ai imua o ka H&\e Ahaolelo me keia mau olelo:

*‘Mr Peresidena: Ua kono i:» an e pane aku no kekahi manaopepa i hoopuka ia maloko o ka nupepa Aoao Hoomaemae i keia kakahiaka, e hoahewa ana no ka’u ninau i waiho aku i ke Kuhina o na Aina E i ka la iaehinei. Aole o’u makemake e kukulu ia au maluna o ke kahua imihala e kela nupepa. ke ole au e pane a kupale no ko'u kuleana ponoi iho. Ke hoike maopopo aku nei au ma keia, aohe kumu kanalua no u e hoole ai i ka mahalo akn i ke Aupuni Kepuhalika Nui o Amerika Hnipuia no konaoluoln ame ka makee o kona lahnikanaka i k» noho lanakila, mamna o ko kakon haawi piha akn iaia me na leo ohohia no ke kumohana waiwai o ke Kuikahi Panailike i holou.ua ai o Hawaii nei. Ma ke ano maoli o au manao ke hoopnka ne su. o keia Komisiua Amenk% Kivini a’n e kamailio nei, oia no ka luna oihana anpuni kiekie o ka Kepnhalika Nui a me ka lahui Au.enka. e hke nae me ka loihi ana e hoohana ai i ua kuleana o kela keeua oihana aupuoi maloko mai o ka palena i ae ia e ke kanawai hoomalu lahui e pili ana i ka Oihana Kanikela. “Ke manaoio nei au me ke ku—paa o ka hoohewahewa ole. ina he

makemake ke anpuni Hawaii rr e kona lahuikanaka e loaa iaia ka mahalo ia mai e na mana aupuni kuwaho me ko lakou lahuikanaka e hooko i ka hana me ka ewaewa ole, alaila, e hooko mua o Hawaii ika hana pono e mahalo ia mai ai oia, a e waiho a kapae loa hoi i ke komo kino ana o na luna au—puni hookele lahni e hoohuikau i ka maemae o ko lakou mau keena oihana. a na ka mana elele o ia mau lahui e lawelawe ko lakou man hana ponoi. E like me ka u i hoike mua ae nei no Komiaina Kivini, he luna anpuui kiekie oia ma ka aoao oke aupuni Amerika me kona lahnikanaka, he mea ku i ka pono a me ke kulana e mahalo ia ai koua keena oihana malalo o kana hooko hana ma ka aoao o kona anpuni—e hoole i na hana poholalo oka hanohano ole ma ka hoohuikau ana iaia iho iloko o na kumuhana kuloko o ka ohnmu malu i kekahi aupuni hoaloha e like me Hawaii nei, mnmuli o ke kouo a kekahi poai uuku o na poe ake oihana Kuhina o ka Aoao Hoomaemae i hoopau ia, e like hoi me na poe ukali oke Kaula Mose a ka Baibala i hoike mai ai e hele anwana ana lakon ma na kula laula o Aignpita. a o ke ano 0 ia huakai e hoomaopopo a manaoio ia aku —oia na hookele au—puni e halawai ai o Hawaii nei me kekahi hopena ehaeha ma keia hope aku. Nolaila, o kela ame keia hoaloha oiaio i aloha 1 ka lahui Hawaii, o ko kakou manawa keia oke kupaa a pale akn i na hana poholalo a keia ahahui o na poe kakaikahi i kokua ia eke Komisina Amerika Kivini iloko o ka lakou mau halawai maiu o ka ohumu e kuko nei.” Mahope iho o keia haiolelo a Makapolena i hua' pukanui oe la i na hana nopopo o ka halawai ohumu malu a Kivini, aia he mau hoopaapaa hahana ana mahope iho o la manawa ma ka olelo hooholo i waiho ia mai imua oka II ale e lunamakaai[ba]nana Kamauoha no ke kipaka i ka Makapoiena olelo hooholo niuau i ka Aha Kuhina no Kivini, a o Mr. Nawahi ka lunamakaamana makapaa o ka apaua o Hilo, mokupuni o Hawaii a me Feresidena nui o ka Ahahui Aloha Aina £Tawaii, oia ke pooko’i ikaika loa i ka haiolelo kokua i ua olelo hooho’o apuka la e kauikau kumakena nei o Hawaii iloko o keia hora, a i ka wa i haawi ia ai ke koho balota ena hoa oka Hale, ua ike ia na inoa o ka poe kukoo i ka hana poholalo o ka ohumu malu a Komisina Amenka no lakou iho keia mau inoa malalo nei:

UVI • Papa Inoa Kokua Papa Inoa Kc« i ka ia Kimm. Onrvr Malc a Kimm. Akina, Waipnilani, Kmnanoha, Kapahn. E<i- i lemann, iuur.(is. K»Uu», Ashforrl Bu»h. W Whitin*. 0 Smith. I A Cnm- fepen«»r. mins, M.r.den, Yonug t (. X \VHcol, ' N iUiaim, A 8 Wileoe, Baldwio. D W Pu«. Wal- „ r son ’ bridge, Kaunamano, ; " l ""’ K omt on, Wpm, Kaneahi. N'ahinu, ‘” 1, .. Kanom, W C Wflder, Cornw»U. Kaohi, Drierp, Sam K Pn», W Y Horner. J 31 H e r n e r, A Horner, Amienon. J G Hompili,—33. Na Hoa i Koho Ol*. B. W. Wilikoki m me J. W. Bipikmse. oimi e pmm mnm Unm i km hakpaohmo no keim hihim ohnmu kipi. Ma o keia Iioopilimeaai o na hoa o ka //ale he 33 koe ia 13»

ua loaa ka lanakila ma ka aoao 0 ka poe hoohui aina o Kivini, a ua hoao hou o Makapolena e noi imua o ke kuleana o ka Hale, a ua palua hou ke kapae la ana o kana noi e keia papaiuoa 1 hoike ia ae la maluna, me Nawahi e kokua ana i keia mau hana poholalo no ke k naka makapo e haawi ole ai i koua ae. Mahope mai o ia manawa, a pau ai ka Aha Kuhina o ka Aoao //oomaemae, hookohu ia ka Aha Kuhina o Makapolena, ua ike hou ia no o Nawahi e hui pu ana me ka Aoao //oomaemae, a oia ka Makapolena i ao aku ai i na hoa kanaka //awaii 0ka //ale—“0 ko lakou huli ana ma ka aoao kakoo i na mikanele tna ia koho hou ana. oia ko lakou ae ana aku ia lakou iho—e kakia kui paa loa na hana powa ohuinu malu e hele lanakila ro ka hopena o //awaii, 1 ka wa mua loa e loaa hou ai ka maua piha o ka Aha Kuhina iloko o ka poholima o ka Aoao //oomaemae.” 0 keia mnu olelo a Makapolena, ke hooko ia nei ia i keia manawa mamuli o ke poo paakiki—ka manao lili—a rae ka hukihuki o na hoa //awah iloko oka //ale Ahaolelo, a o Nawahi kekahi o ia ano kanaka i kuni la kona moeleio o ka paakiki kuhihewa.